Moliya bozori (konferensiya 2020). indd

Алехин Б.И.
Государственный долг : учебное пособие. - М.: 2003. 6-14-betlar.
2 
Тобин Дж.
Денежная политика и экономический рост. - М.: 2010. 63-80-betlar.
3 
Hendricks, Darryll; Kambhu, John; Mosser; Patricia.
«Systemic Risk and the Financial System». In 
appendix of Economic Policy Review. Nov 2007. FRBNY. P. 2.
433

---

TURSUNOV B.O.
Shunday qilib, iqtisodiy xavfsizlik nuqtai nazaridan, likvidlikni afzal k o ‘rgan omil 
iqtisodiy o ‘sish barqarorligiga tahdidlarni belgilovchi va tizimli xatarlar manbai sifatida 
qaralishi mumkin deb taxmin qilish oqilona k o ‘rinadi.
A ktsiyalar pul o ‘rnini bosuvchi vositalarning sifatini va iqtisodiyotga halokatli 
ta ‘sirni yuzaga keltiradigan shart-sharoitlar savol tu g ‘iladi. Asosiy shartlar - bu bozor 
ishtirokchilarining qadr-qimmati va ishonchini saqlash qobiliyati. Aksiyalarni nisbatan 
xavfsiz, qim m atli q o g ‘ozlar saqlanishini ta ‘m inlaydigan va likvidlilikning «rezervi» 
vazifasini bajaradigan qimmatli qog‘ozlar sifatida qabul qilishni irratsional psixologik 
om illar va pul-kredit siyosati ta ‘sirida osonlashtirish mumkin. R.Shiller investorlarni 
idrok etishdagi xatolar va jam oaviy o ‘zaro ta ‘sirlar bilan bog‘liq mantiqsiz xulq-atvorining 
ahamiyati to ‘g ‘risida dalillarni taqdim etdi. Subyektiv omillar, m a‘lum davrlarda, xatarsiz 
aktiv va pul o ‘rnini bosuvchi sifatida ham qabul qilinishi mumkin b o ‘lgan, aktsiyalarning 
kutilayotgan rentabelligiga nisbatan irratsional optimizmni keltirib chiqarishi mumkin.
Ushbu jarayonda fond bozori muhim rol o ‘ynaydi. Qimmatli qog‘ozlar bozori - bu bozor 
subyektlari o ‘rtasida qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va ularni tasarruf etish munosabati 
bilan vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarning bir turi.
Hozirgi vaqtda qimmatli qog‘ozlar bozori globallashuv jarayonini boshidan kechirmoqda 
va milliy darajada qimmatli qog‘ozlar bozorining rivojlanishiga ta ‘sir qiluvchi k o ‘plab 
omillar paydo b o ‘lmoqda. Shuni tushunish kerakki, moliya bozorining bir qismi sifatida fond 
bozori ham butun mamlakatning iqtisodiy barqarorligiga ta ‘sir qiladi. Tovar ishlab chiqarish 
har doim pul oqimi bilan birga keladi, tovar aylanishi esa pul aktivlari va kapitalning 
harakatiga, shuningdek ishlab chiqarish jarayonidagi ikkilamchi harakatga ta ‘sir qiladi. 
Yuqori texnologiyalarning rivojlanishi ta ‘sirida turli darajadagi tashkilotlarning iqtisodiy 
tizimlarining ko ‘plab sub‘ektlari mahalliy va global almashinuvlarga kirish imkoniyatiga ega. 
Bir tomondan, chegaralarning y o ‘q b o ‘lib ketishi milliy fond bozorining rivojlanishiga ta ‘sir 
qiladi, boshqa tomondan, boshqa mamlakatlarning barqaror va rivojlangan platformalari 
oldida ichki birjalarning ishonchsizligini oshiradi.
Q im m atbaho q o g ‘ozlar bozorining iqtisodiy xavfsizlikka t a ‘sirining o ‘ziga xos 
y o ‘nalishi iqtisodiyotdagi innovatsion jarayonlar bilan bog‘liq. Fond bozori innovatsion 
korxonalarni m oliyalashtirish instituti sifatida yuqori sam aradorlikni nam oyish etadi. 
Biroq, innovatsion korxonalarning aktsionerlik narxlari m a‘lum bir dinamikani namoyish 
etadi, bu yuqori qat‘iylik (inertiya) bilan namoyon b o ‘ladi, y a ‘ni bozor uzoq muddatli 
xotiraga ega.1 Ushbu dinamikaning natijasi narxlar tendentsiyasining o ‘zgarishini oldindan 
aytib b o ‘lmaydi. Q at‘iylik va innovatsiya o ‘rtasidagi bog‘liqlik chuqur m a‘noga ega va 
kelajakdagi innovatsiyalar natijalarining ob‘ektiv noaniqligini k o ‘rsatadi. Shu bilan birga, bu 
innovatsiyalarning moliyaviy natijalariga nisbatan taxminlarni sub‘ektiv modellashtirishga 
m ajbur b o ‘lgan investorlarning mantiqsiz xulq-atvorining omiliga aylanadi, ular ob ‘ektiv 
b o ‘lmagan joylarda ham qolip va naqshlarni topishga xos tendentsiyani namoyish etadi. Bu 
hatto eng rivojlangan bozorlarda ham investorlarning mantiqsiz harakatlariga ta ‘sir qilishini 
tushuntiradi. Bundan tashqari, irratsional buzilishlarni umumlashtirish va ularni innovatsion 
sohalardagi korxonalarni qamrab olish tizimli xavfni keltirib chiqaradi (masalan, 2000-yil 
boshlarida AQShda Internet-kompaniyalar ulushining k o ‘tarilishi).
1