Молия бозори kitob

 
Қимматли қоғозлар бозорини мувофиқлаштириш маркази 
Қимматли қоғозлар бозори операцияларни амалга ошириш жараёнини аниқ ташкил 
этишни хамда унинг барча иштирокчилари фаолиятида тегишли тартиб бўлишни талаб қилади, 
у билимсизлик (юзачилик) ва ўзбошимчаликка йл қўймайди. 
Бунинг учун бозорга қуйидагилар хосдир 
- талаб билан таклифнинг юкори даражада мураккаблиги ва кескин узгариши; 
"
Молия ва сугурта хизматлари" кафедраси
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

168 
- малакали (профессионал) ва малакасиз (нопрофессионал) иштирокчиларнинг куплиги; 
- улар тузадиган хилма хил битимларнинг жуда катта хажмда бўлими; 
- қимматли қоғозларга доир ахборотни анчагина қисмини махфий сақланиши; 
Буларнинг барчаси шунингдек бир қатор бошқа омиллар сармоядорлар кенг доираси 
манфаатларини камситадиган, уларнинг бозорга ишончини камайтирадиган, оқибатда унинг 
самарадорлигининг тушиб кетишига сабаб буладиган йирик суистеъмолларга карши кураш 
олиб боришнинг мухимлигини беради. Россия аҳолисининг «МММ»га ухшаш унлаб 
акциядорлар жамиятлари билан муносабатларнинг нохуш тажрибаси буни яна бир марта 
курсатиь турибди. қимматли қоғозлар бозорини ривожлантиришдаги салбий ходисаларнинг 
олдини олиш учун у қатъий тартибга солиб турилиши ва бозор иштирокчиларининг фаолияти 
устидан ваколатли давлат органлари назорати урнатилиши керак. 
Иштисослаштирилган назорат тузилмаларига бўлган эхтиёж фонд бозорини бошқариш 
усулларининг ўзига хослиги билан хам боғлиқдир. Бу усуллар кенг кулами ахборотни ошкор 
қилиш устидан назорат урнатиш, куп миқдорда лицензиялар ва махсус рухсатномалар бериш, 
қимматли қоғозлар туркумларини хамда бозор иштирокчиларини руйхатдан утказишни ташкил 
этиш ва шу кабилардан иборат. 
Мазкур вазифаларни бажариш учун республикада мамалакатимизда Ўзбекистон 
Республикаси Давлат мулки қумитаси хузурида қимматли қоғозлар бозоринининг ишини 
мувофиқлаштириш ва назорат қилиш маркази ташкил этилган. 
Марказнинг энг мухим вазифаларидан бири республикада амалга ошираётган иқтисодий 
ислохотларнинг ўзига хослигини ҳисобга олган ҳолда қимматли қоғозлар бозорини 
шакллантириш хамда ривожлантиришнинг давлат стратегияси ва таксикасини ишлаб чиқишда 
иштирок этишдан иборат. Қимматли қоғозлар бозорини шакллантириш ва тартибга солиш 
хамда унинг иштирокчилари фаолиятини бошқариш масалаларига доир давлат сиёсатининг 
аниқ йуналишлари қонун хужжатлари ва меъёрий хужжатларда қайд этилади, буларни ишлаб 
чиқишда марказ жуда фаол қатнашади.
Марказ фаолиятининг объектив зарур йуналиши фонд бозорини тартибга солиш чора-
тадбирларини ишлаб чиқиш ва малга оширишда яққол кузга ташланади. Бундай тартибга солиш 
учун марказ:
- қимматли қоғозларни, руйхатга олади ва уларни фонд бозорига киришга рухсат беради 
(шу жумладан чет эллик эмитентлардан хам); 
- инвестиция муассасаларининг (брокерлик идоралари, инвестиция компаниялари, 
инвестиция фондлари, маслахатчилар ва бошқаларнинг) фаолиятини лицензиялайди; 
- қимматли қоғозлар бозорининг малакали иштирокчиларига малака талабларини 
белгилайди, уларни аттестациядан утказади, лицензиялар ва гувохномалар беради; 
- қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга ошариш хамда биржа фаолиятини 
ташкил этишнинг низомларини, ички қоидаларини, фонд биржаларининг усиавларини (фонд 
блими хақидаги қоидаларни) мувофиқлаштиради; 
- қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга ошириш, улар буйича ҳисоб юритиш ва 
ҳисобот беришга бирхиллиштирилган андозалар хамда қоидаларни жорий этади ва хоказо. 
Марказ хал этадиган яна бир мухим вазифа бу қимматли қоғозлар тўғрисидаги ахборотни 
тулиқ тақдим этиш устидан назорат қилишдир. Унинг сосий мақсади- фонд бозори 
профессионал иштирокчиларини сармоядорларни қимматли қоғозлар ва уларнинг эмитентлари 
хақидаги тулиқ хамда ишончли ахборот билан таъминлаб, жамоатчилик фикрини дастак қилиш 
имкониятидан махрум этиш учун шароит яратишлдан иборат. 
Купгина акция эгалари акциядорларнинг умумий йиғилишларда шахсан қатнашиш ва овоз 
беришда бевосита иштирок этиш имкониятига эга эмас. Акциядорлик жамияти ошкор 
қиладиган маълумотларнинг хажми ва сифати устидан марказ олиб борадиган назорат 
ишончномалар тизими буйича овоз берувчи акциядорларнинг хукукларини таъминлашга, 
ларнинг тўғри карор кабул қилишга ёрдам бериши шарт. 
Марказ инвестиция воситачилари, компаниялари ва маслахатчилари фаолиятини хам 
назорат қилиб боради. У мижозларни алдаш, уларни маблагларини самарасиз бошкариш ва 
"
Молия ва сугурта хизматлари" кафедраси
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

169 
улар ҳисобидан конунсиз бойиб кетиш имконияти мумкин кадар камайтирадиган шароит 
яратишга харакат қилади. 
Марказ бажарадиган вазифалар куп. Улардан фонд бозорининг катор топиш боскичида 
айникса зарур бўлган биттаси устидагина тухталиб утамиз. Бу вазифа- вазирликлар, идоралар 
хамда давлат бошқарувининг бошқа органлари, йирик бозор муассасаларининг қимматли 
қоғозлар бозоридаги фаолиятини мувафиқлаштиришдан иборат. 
Бу вазифани бажариш учун амалдаги қонун хужжатлари марказга жуда катта хукуклар 
беради. Хусусан у: 
- барча эмитентлар хамда қимматли қоғозлар бозори иштирокчиларига ахборот бериш ва 
эълон қилиш қоидаларини белгилаш; 
- ўзининг қимматли қоғозларини ошкора сотиш учун тақдим этадиган эмитентдан, 
қимматли қоғозлар бозорининг ишини малакали таъминлайдиган хар қандай шахсдан, 
шунингдек фонд биржаларидан, Ўзбекистон Республикаси қонун хужжатларига мувофиқ 
тузилиши ва эълон қилиниши мажбурий бўлган коидалар, уставлар, регламентлар, 
йурикномалар, меъёрий хужжатлар нусхасини такдим этишни талаб қилиш; 
- қимматли қоғозлар ва улар билан амалга оширилган операциялар тўғрисида эълон 
қилган ахборотнинг ишончлилигини аниқлаш максадида, шунингдек конун хужжатлар ва 
меъёрий хужжатлар бузилганлиги ёки бузилиши эхтимоллиги ҳақида маълумотлар тушганида 
эмитентлар хамда қимматли қоғозлар бозори иштирокчиларининг бухгалтерия хужжатларини 
текширишга; 
- сармоядорлар, шунингдек қимматли қоғозлар бозори иштирокчиларининг қимматли 
қоғозлар чиқариш, уларнинг муомаласи, улар юзасидан операциялар утказишга доир конуний 
хукуклари ва манфаатлари бузилаётганлиги ҳақида шикоятларини кўриб чикиш, қимматли 
қоғозларга доир конун хужжатларини бузиш ҳолларини текширишга; 
- фонд биржалари биржа кенгашларининг, бошка биржалар фонд бўлимларининг 
мажлисларида хозир бўлиши, биржа фаолиятини назорат қилиш учун давлат нозир 
(инспектор)ларини тайинлашга; 
- қимматли қоғозлар бозори иштирокчилари профессионал уюшмаларнинг фаолиятини 
хамда улар аъзоларнинг фаолиятини Ўзбекистон Республикаси қонун хужжатларига биноан 
мувофиқлаштириб туришга; 
- ваколатлар доирасида қимматли қоғозларга доир қонун ва меъёрий хужжатларни 
бузувчиларга нисбатан қуйидаги жазо чораларини куришга: 
- қимматли қоғозлар эмиссияси проспектини белгилаган тартибда тасдиқламасдан туриб, 
қимматли қоғозларни ошкора сотишни таклиф этиш буйича утказилаётган реклама 
компаниясини тухтатишни эмитентлардан талаб қилиш; 
- эмитентлар амалдаги қонун хужжатларини бузган тақдирда уларнинг қимматли 
қоғозлари эмиссиясини ва муомаласини тухтатиб қуйиш ёки чеклаш; 
- қимматли қоғозлар бозорининг малакали иштирокчилари Ўзбекистон Республикасининг 
қимматли қоғозлар тўғрисидаги қонун хужжатларини қайта ёки қупол суръатда бузган 
тақдирда инвестиция муассасалари ва қимматли қоғозлар бозори иштирокчилари сифатида 
қимматли қоғозлар билан фаолият курсатиши учун берилган лицензияни тухтатиб қуйиш ёки 
бекор қилиш ҳақида карор кабул қилиш; 
- қимматли қоғозлар тўғрисидаги конун хужжатларини бузиш ҳоллрига доир 
материалларни амалдаги конун хужжатларига мувофиқ хукукни мухофаза қилувчи органларига 
топширишга хакли; 
Ушбу ва бошка ваколатларни куллаш фонд бозорининг нормал ишлашини таъминлаш, 
сармоядорлар манфаатларини химоялаш ва қимматли қоғозлар билан юз берадиган 
суиистеъмолликларни камайтириш имконини беради
"
Молия ва сугурта хизматлари" кафедраси
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

170