Moliya asoslari

Forward va Fyuchers shartnomalar nima va ularning qanday farqli tomonlari mavjud? Forvard kontraktlar (forward contracts), deb kontraktda ko‘rsatilgan narx va vaqt bo‘yicha ma’lum bir aktivlarni bir tomon sotib olish majburiyatini, ikkinchi tomon esa sotish majburiyatini oluvchi vositalarga aytiladi. Bu xil kontraktlar sotuvchiga va xarid qiluvchiga ushbu aktivlarning kelgusida sotiladigan narxining noaniqligiga bog‘lanib qolmaslik imkonini beradi. Fyuchers (lot. futurus — kelajak) — tovar yoki fond birjalarida xom ashyo tovarlari, oltin, valyuta, qimmatli qogʻozlarni hozirgi amalda boʻlgan narxlarda, lekin yetkazib berish va haqini keyingi kelishilgan muddatlarga qoldirish bilan oldi-sotdi qilish boʻyicha bitishuvlar. Bitishuv ijrosiga qadar xaridor kamroq kafolat summasini (zakalat) beradi. Aksariyat hollarda Fyuchers bitimlari tovarni uzil-kesil xarid qilish yoki sotish maqsadlarida emas, balki kelgusi bitishuvlarga naqd tovarni gʻamlash yoki tovarni keyinchalik qayta sotish hisobidan foyda olish maqsadlarida tuziladi. Hali ishlab chiqarilmagan tovarning namunalari boʻyicha oldi-sotdi bitishuvlarini ham Fyuchers deb atash mumkin. Fyuchers to muddati kelguniga qadar birjalarda maklerlar tomonidan koʻp marta qayta sotiladi va sotib olinadi.

Oddiy va imtiyozli aksiyani farqli jihatlari nimada? Aksiya – bu uning egasi hissadorlik jamiyati kapitaliga oʻzining maʼlum hissasini qoʻshganligiga va uning foydasidan dividend shaklida daromad olish huquqi borligiga guvohlik beruvchi qimmatbaho qogʻozdir. Bundan tashqari, aksiya korxonani boshqarishda qatnashish huquqini ham beradi. Aksiya (frans. action – farmoyish; ruxsatnoma, faoliyat) – aksiyador jamiyat chiqargan qimmatbaho qogʻoz. Oddiy aktsiyalar kompaniyadagi yagona egalik ulushini anglatadi. Oddiy aktsiyalarga egalik qilish bilan bog'liq noyob afzalliklar mavjud, shu jumladan aktsiyalarni tasdiqlashni talab qiladigan masalalar bo'yicha ovoz berish huquqi va agar kompaniya foyda keltiradigan bo'lsa, dividendlar olish imkoniyati. Masalan, agar kompaniya $ 500,000 miqdorida dividend e'lon qilsa va bir million aktsiyador bo'lsa, investorlar har bir oddiy aktsiya uchun $ 0,50 oladi. Agar kompaniya muvaffaqiyatli ish olib borsa, oddiy aktsiyalar odatda qiymatini oshiradi - ba'zan sezilarli darajada. Oddiy aktsiyalar investorlar uchun vaqt o'tishi bilan kompaniyaning muvaffaqiyatida bo'lishish imkoniyatini anglatadi, shuning uchun ular juda mashhur bo'lgan uzoq muddatli investitsiyalardir. Imtiyozli aksiya - dividend olingan foydaga qarab emas, balki oldindan belgilangan qatʼiy foizlarda beriladigan aksiya. Lekin bunday aksiya egasi aksiyadorlarning umumiy yigʻilishida ovoz berish xuquqiga ega boʻlmaydi. Bunday aksiyalar, qoidaga koʻra, aksiyadorlik jamiyati nizom jamgʻarmasining 10% idan ortiq chiqarilishi mumkin emas. Jamiyat, bi-rinchi navbatda, Imtiyozli aksiya egalari bilan hisob-kitob qilganidan keyin qolgan mablagʻ oddiy aksiya egalari ga taqsimlanadi. Har ikki turdagi aksiyalar ham kompaniyaning egalik qismini ifodalaydi va ikkalasi ham investorlar biznesning kelajakdagi muvaffaqiyatlaridan foyda olish uchun foydalanishi mumkin bo'lgan vositalardir. Oddiy aktsiyalardan asosiy farq shundaki, imtiyozli aksiyalar ovoz berish huquqiga ega emas. imtiyozli aktsiya belgilangan dividend va sotib olish narxiga ega bo'lgan obligatsiyaga o'xshaydi, oddiy aktsiyadorlik dividendlari esa kamroq kafolatlanadi va kompaniya muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda yo'qotish xavfini oshiradi, ammo qimmatli qog'ozlar narxining oshishi uchun ko'proq imkoniyatlar mavjud.

Moliyaviy risklarni difersifikatsiyalash deganda nimani tushinasiz? Moliya sohasida diversifikatsiya - bu har qanday muayyan aktiv yoki riskni kamaytiradigan tarzda kapitalni taqsimlash jarayoni. Diversifikatsiyaning umumiy yo'li turli xil aktivlarga sarmoya kiritish orqali xavf yoki o'zgaruvchanlikni kamaytirishdir. Agar aktivlar narxlari mukammal sinxron tarzda o'zgarmasa, diversifikatsiyalangan portfel o'z tarkibiy aktivlarining o'rtacha og'irlikdagi dispersiyasidan kamroq tafovutga ega bo'ladi va ko'pincha uning tarkibiy qismlarining eng kam o'zgaruvchanligiga qaraganda kamroq o'zgaruvchanlikka ega bo'ladi. Diversifikatsiya investitsiya riskini kamaytirishning ikkita umumiy usulidan biridir. Ikkinchisi - hedjing. Nega diversifikatsiya kerak? Avvalo, treyder tushunishi kerakki, har qanday bozorda, xoh u fond bozorining Forex bozori bo'lsin, nazorat qilib bo'lmaydigan kuchlar mavjud. Narx qayerga ketishini 100% aniqlik bilan hech kim bashorat qila olmaydi. Shuning uchun portfelingizni diversifikatsiya qilish juda muhimdir. Turli manbalardan daromad olish sizga katta afzallik beradi. Qanchalik oddiy tuyulsa ham, ko'plab treyderlar o'z portfellarini to'g'ri diversifikatsiya qila olmaydilar, bu esa afsuski, o'z mablag'lari va aktivlarini to'liq yoki qisman yo'qotishiga olib keladi. O'z kapitalingizni nafaqat bir nechta savdo hisoblari yoki aktivlar sinflari orasida taqsimlash muhimdir. Eng samarali diversifikatsiya - bu savdoda turli strategiya va yondashuvlardan foydalanish.

Davlat budjeti nima va uni daromad manbalari nimalardan iborat? Davlat byudjeti - davlat muayyan vaqt uchun mo'ljallangan pul daromadlari va xarajatlari majmui. Davlat byudjeti davlat ixtiyoridagi pul fondlarining taqsimlanishini bildirib, u davlat moliyasining bosh bo'g'ini hisoblanadi. Davlat byudjeti tarkiban umumdavlat va mahalliy byudjetga bo'linadi: Umumdavlat byudjet - mamlakat miqyosidagi umumiy daromad va xarajatlar yig'indisi. Mahalliy byudjet - hududiy tuzilmalar o'lkalar, viloyat, tuman va h.k doirasidagi pul daromadlari va xarajatlari. Byudjet daromadlari soliqlar, soliqdan tashqari yig'inlar, davlat zayomlaridan tushgan pul, davlat mulkini sotishdan yoki ijaraga berishdan kelgan mablag'lardan shakllanadi. Davlat byudjetining asosiy daromadi soliqdan iborat bo'lib, ular yordamida byudjet daromalaridan 70% idan 90% gacha qismi shakllantiriladi.

Davlat krediti haqida ma’lumot bering? Davlat krediti moliyaviy tizim sohasining o'ziga xos bo'g'ini hisoblanadi. Uning o'ziga xosligi davlatning markazlashtirilgan fondlariga mablag'larni jalb qilish bo'yicha moliya - kredit munosabatlarining alohida shakllari bilan belgilanadi. Davlat krediti, yuridik va jismoniy shaxslar o'rtasidagi pul munosabatlarining o'ziga xos alohida shaklidan iboratdir. Bunda davlat, asosan mablag'larni qarzga oluvchi va shuningdek, kreditor va grant (kafil) sifatida ham maydonga chiqadi. Hozirgi sharoitda davlat kreditining zarurligi davlat xarajatlaridan davlat o'z daromadlari bazasini kengaytirish imkoniyatlariga nisbatan yuqori sur'atlarda o'sishi bilan bog'liq bo'lib, bu narsa byudjet defitsiti sharoitida rejalashtirilgan byudjet xarajatlaridan qoplanishini ta'minlaydi.

Davlat qarzlarining salbiy va ijobiy tomonlari nimada deb o’ylaysiz? Davlat qarzlarining oziga yarasha salbiy va ijobiy tomonlari mavjud bo’ladi. Davlat qarzlarining salbiy tomonlari bu albatta kelishuvdagi katta foizli to’lovlar, yokida aktivlarni o’sha davlat nomiga o’tkazib berishida ko’rsak bo’ladi. Bundan tashqari belgilangan muddatda qarzni bera olmaslik holatlari ham kuzatilishi mumkin. Shuning uchun bularning barchasini hisob-kitob qilib boorish zarur. Davlat qarzlarining ijobiy tomonlari ham kam emas. Masalan davlat rivojlanishi uchun ancha mablag’, investitsiya zarur. Agar davlat hec kimdan qarz olmasdan o’zi to’plagan kapitalga rivojlanishni o’ylasa u davlat hali beri rivojlanishni o’ylamasa ham bo’ladi. Bunday vaziyatda boshqa davlatlardan qarz olish yaxshi foyda beradi.

Davlat qarzlarini budjet defitsitini moliyalashtirish uchun sarflanishini salbiy va ijobiy tomonlari nimada? Davlat qarzlari albatta maqsadli jambarish talab etiladi. Bu ishlarning eng maqbuli bu budjet defitsitini moliyalashtirish hisoblanadi. Davlat budjetining defitsitini moliyalashtirish albatta yaxshi, sababi bu budjetda mablag’ning kamayishini hal qilish uchun xizmat qiladi. Ammo salbiy tomoni ham mavjud. Bu agar davlat qarzlarini budjet defitsitiga sarflayversa, unda davlat rivojlanishni o’ylamay qo’ysa ham bo’laveradi. Chunki qarz olib budjetdan chiqqan kamomadlarni bartaraf qilish bilan yaxshi natijaga erishib bo’lmaydi. Davlat qarzlarini kerakli foyda keltiradigan sohalarga ajratish yo’li bilan u mablag’larni ko’paytirishni ham o’ylashi kerak.

Budjet tizimi budjetlarining iqtisodiy belgilar bo‘yicha xarajatlari qanday guruhlarga bo’linadi? Budjet tizimi budjetlarining iqtisodiy belgilar bo‘yicha xarajatlari quyidagi xarajatlar guruhlarini o‘z ichiga oladi: birinchi guruh — ish haqi, pensiyalar, nafaqalar, stipendiyalar, kompensatsiya to‘lovlari va kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam; ikkinchi guruh — ijtimoiy ehtiyojlarga ajratmalar; uchinchi guruh — kapital qo‘yilmalar (rivojlanish davlat dasturlarida nazarda tutilgan aniq yo‘naltirilgan ro‘yxatlarga muvofiq); to‘rtinchi guruh — boshqa xarajatlar.Xarajatlar guruhlari bo‘yicha aniq moddalar budjet tasnifiga muvofiq belgilanadi.

Davlat budjeti taqchilligini qoplash manbalari nimalardan iborat? Davlat budjeti taqchilligini qoplash manbalari tasnifi ularni ichki va tashqi manbalar bo‘yicha guruhlashdan iborat bo‘ladi. Davlat budjeti taqchilligini moliyalashtirishning ichki manbalarini tasniflash O‘zbekiston Respublikasi hukumati, respublika ijroiya organlari tomonidan mamlakatning moliya bozoridan jalb qilinayotgan qarz mablag‘larini guruhlashdan iborat. O‘zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining 24-moddasida Davlat budjeti taqchilligini qoplash manbalari tasnifi keltirilgan. Unga ko‘ra davlat budjeti taqchilligini qoplash manbalari tasnifi ularni ichki va tashqi manbalar bo‘yicha guruhlashdan iborat bo‘ladi. Davlat budjeti taqchilligi:  O‘zbekiston Respublikasi respublika budjeti mablag‘larining moliya yili boshidagi qoldiqlari;  davlat tomonidan mablag‘ jalb qilish;  qonun hujjatlariga muvofiq boshqa manbalar hisobidan moliyalashtiriladi.

Xalqaro moliya haqida tushuncha: Xalqaro moliya - bu milliy muomaladan chiqarilgan va xalqaro muomalaga kiritilgan moliyaviy resurslar yig'indisini tavsiflovchi tushunchadir. Shu bilan birga, keng ma'noda xalqaro moliya deganda, shakllanishi ko'plab iqtisodiy, xalqaro siyosiy, institutsional va texnologik omillarga bog'liq bo'lgan iqtisodiy munosabatlar turlaridan biri sifatida tushunilishi kerak. Bundan tashqari, xalqaro moliya tushunchasi global miqyosda moliyaviy resurslar harakatini ta’minlovchi xalqaro va milliy moliya institutlari (muassasalari) majmuini ham o‘z ichiga oladi. Hozirgi vaqtda xalqaro moliya Rossiya va xorijiy oliy o'quv yurtlarida o'qitiladigan mustaqil fan bilan bir qatorda ilmiy tadqiqotning alohida yo'nalishiga aylandi. Xalqaro moliya iqtisodiy munosabatlarning globallashuvi jarayonida rivojlanmoqda. Globallashuv - jahon savdosining o'sishi, ishlab chiqarish ko'lami va ixtisoslashuvi, xalqaro kapital oqimining rivojlanishi, tovarlar, xizmatlar va odamlarning transchegaraviy harakati - xalqaro moliyaning rivojlanishiga, jahon moliya bozorlarining paydo bo'lishiga olib keldi. xalqaro moliya korporatsiyalari, davlatlararo moliyaviy munosabatlarning murakkablashuvi va xalqaro moliyaviy faoliyatning boshqa jihatlari. Xalqaro moliya doimiy o'zgarib turadigan xalqaro valyuta tizimining holati va rivojlanishini, ayrim mamlakatlarning to'lov balansidagi holati va o'zgarishlarini aks ettiradi, jahon moliya bozorlarining kengayishiga yordam beradi, xalqaro moliya tashkilotlarini yaratishni belgilaydi, shuningdek kengayishini belgilaydi. xalqaro bank va investitsiya faoliyati. Xalqaro moliya shaxsiy iste'mol sohalarini ham, jamg'armalarni ham qamrab oladi, bu esa dunyoning turli mamlakatlaridagi odamlarning shaxsiy moliyasining xalqarolashuviga olib keladi. Jahon moliya tizimining asosiy ishtirokchilari: transmilliy banklar, transmilliy korporatsiyalar, portfel investorlari va xalqaro rasmiy qarz oluvchilar (davlatlar va hukumat tashkilotlari). Moliyaviy resurslar bilan xalqaro operatsiyalar moliyaviy vositalarning butun tizimini shakllantirishga olib keladi. Ularning jahon xo'jaligi miqyosida moliya institutlari tomonidan tashkil etilgan aylanishi jahon moliya bozorini tashkil etadi, uning eng muhim tarkibiy elementi jahon moliya markazlari hisoblanadi. Xalqaro moliya alohida mamlakatlarning moliyaviy tizimlariga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan dinamik kuchga aylandi va global iqtisodiy muhit bilan o'zaro ta'sirda alohida mamlakatlar va butun mintaqalarning iqtisodiy integratsiyasining kuchli vositasi, shuningdek investitsiyalar uchun rag'batlantiruvchi omil bo'ldi. va global miqyosda iqtisodiy o'sish. Shu bilan birga, ular inqiroz hodisalarining xalqaro miqyosda tarqalishiga va global moliyaviy inqirozlarning vaqti-vaqti bilan yuzaga kelishiga yordam beradi.

Moliyaning xalqaro integatsion jarayonlarga ta’siri. Xalqaro iqtisodiy integratsiya - Bu chuqur barqaror aloqalarni rivojlantirish va milliy iqtisodiyotlar o'rtasidagi mehnat taqsimoti, ularning iqtisodiyotlarining turli darajadagi va turli shakllarda o'zaro ta'siriga asoslangan mamlakatlarning iqtisodiy va siyosiy birlashishi jarayoni. Mikro darajada bu jarayon qo'shni davlatlardagi alohida firmalarning o'zaro munosabatlari, ular o'rtasida turli iqtisodiy munosabatlarni shakllantirish asosida, shu jumladan chet elda filiallar tashkil qilish orqali o'tadi. Davlatlararo darajada integratsiya davlatlar iqtisodiy birlashmalarini shakllantirish va milliy siyosatni muvofiqlashtirishga asoslanadi. Xalqaro iqtisodiy integratsiya nazariyasining rivojlanishida mahalliy iqtisodchilar muhim rol o'ynadi. N.P. Shmelev jahon integratsion jarayonlarining kelib chiqishini zamonaviy xalqaro mehnat taqsimoti ehtiyojlari, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot va xalqaro ixtisoslashuvning chuqurlashishi va alohida mamlakatlar iqtisodiy tuzilmalarining hamkorligi bilan bog'laydi. U iqtisodiy jarayonlarning davlatlararo tartibga solinishi, umumiy nisbatlar va ko'payishning umumiy tuzilishi bilan integratsiyalashgan iqtisodiy kompleksning bosqichma-bosqich shakllanishini integratsiyaning eng muhim xususiyatlari deb biladi; mintaqa hududida tovarlar, kapital va ishchi kuchining erkin harakatlanishidagi ma'muriy va iqtisodiy to'siqlarni bartaraf etish; integratsiyalashgan mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish darajalarini muvofiqlashtirish. Xalqaro integratsiya jarayonlari tobora aniq savdo munosabatlari bilan emas, balki har xil TMK tizimlari tarkibiga kiradigan alohida firmalarning uzoq muddatli hamkorligi bilan belgilanadi.

Xalqaro moliya institutlarining tavsifi va tasnifi Xalkaro Moliya institutlarining faoliyati va vazifalar haqida to’liq tasavvurga ega bo’lish maqsadida, jahon iqtisodiyotida XMIlar tashkil etilishi sabablarini aniqlab, mazkur muassasalarni barpo etilishi omillarini ko’rib chiqish zarurdir. Xozirda faoliyat ko’rsatayotgan XVFning Shunday tuzilmalarini tashkil etish zarurati XX asrning 30-yillarida jahon iqtisodiyotini izdan chiqargan ulkan inqiroz vaqtidayoq ayon bo’lgandi. Xo’jalik hayotining hamma tomonlari mazkur inqirozning ta’siridan chyetda qolmaydi. Minglab banklar o’z pul qo’yuvchilarini bir tiyinsiz qoldirib, inqrozga uchradi, qishloq xo’jaligi mahsulotlarining qiymati o’z tannarxidan ham pasayib kyetdi, yerning bahosi keskin tushib ketdi, tashlab kyetilgan fyermalar ovloq makonlarga aylandi, zavodlar ishlamay qo’ydi, kemalar ishlab chiqarilmagan Yuklarni kutib, portlarda langar tashlagandi, o’n millionlab ishchilar o’zi yo’q ishlarni axtarib ko’chalarda kezib yurardi.Iqtisodiy tanazzul ro’yodek tuyulgan samara bilan cheklanib qolgani yo’q. Xalqaro Moliya va valyuta birjalarining ko’rinmas olamiga bo’lgan ta’sir bundan kam bo’lmadi. Qog’oz pullarga bo’lgan umumiy ishonchsizlik oltinga bo’lgan extiyojni oshirdi, talab oltin zahiralaridan ustun kyeldi. Shu munosabat bilan Buyuk Britaniya boshchiligida qator mamlakatlar oltin standartidan voz kechishga majbur bo’ldi. Mazkur standartga ko’ra har bir valYutaning qiymat birligi qilib, muayyan miqdordagi oltin olingan edi, u uzoq yillar mobaynida pulning qiymatini belgilab qo’yilgan va o’zgarmas miqdorda saqlab keldi. Global miqyosda XMI tizimi Xalqaro Valyuta Fondi (XVF) va Jahon Banki (JB) guruhiga ega bo’lib, Xalqaro tiklanish va rivojlanish banki (XTTB) uning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi, bu 1944 yilda BMTning valYuta-Moliya masalalari bo’yicha Bryetton-Vuds (NYu-Xyempshir shtati AQSH) da bo’lib o’tgan konfyeryensiyasida XVF bilan bir vaqtda tashkil etilgan. Bu ikki tashkilot ko’pincha Bryetton-Vuds tashkiloti deb ataladi, ular ikkinchi jahon urushi tugagandan keyin XI va XIM ning mustahkam mavqyeini ta’minlash uchun tuzilgan edi. XVFning bosh maqsadi – xalqaro valyuta tizimi ustidan nazoratni amalga oshirish va barcha a’zo mamlakatlarga (ham rivojlangan boy, ham rivojlanayotgan kambag’al) qisqa muddatli Moliyaviy muammolarni hal etishda yordam ko’rsatish. O’zbekiston 1992 yilda XVFga a’zo bo’lgan.

Xalqaro moliyaviy munosabatlarda to’lov balansi Mamlakatning ko’p qirrali xalqaro munosabatlari uning xalqaro operatsiyalari balans hisobvarag'ida o’z aksini topadi. Ushbu balans an'ana bo’yicha to’lov balansi deb ataladi. To’lov balansi - bu, xalqaro operatsiyalarning balans hisob-varaqidir. Ya'ni, bu mamlakatning tovarlar, xizmatlar, kapitallar olib kirish va olib chiqish ko’rsatkichlarini nisbati shaklidagi xalqaro xo’jalik aloqalari kompleksining qiymat ifodasidir. Xalqaro operatsiyalarning balans hisob-varaqi mamlakat tashqi iqtisodiy operatsiyalarining ko’lamlari, tarkibi va xarakterini qiymat jihatidan miqdoriy hamda sifat ifodasidir. Amaliyotda odat sifatida "to’lov balansi" atamasidan foydalanish, barcha operatsiyalar bo’yicha valyuta oqimlarining ko’rsatkichlarini esa to’lov va tushumlar sifatida belgilash qabul qilingan. Matbuotda chop etilayotgan to’lov balanslari nafaqat amalga oshirilgan yoki ma'lum bir sanaga ijro etilishi kerak bo’lgan to’lov va tushumlarni balki xalqaro talablar hamda majburiyatlar bo’yicha kursatkichlarni ham qamrab oladi. To’lov balanslarining zamonaviy jadvallari barcha qimmatliklarni mamlakatlararo harakati haqida yetarli ma'lumotlarga ega. Bunda majburiyatlarning joriy davrda to’lanmaydigan va kelgusi davrga o’tkazilib yuboriladigan qismi kapital yoki kreditlar harakatini aks ettiruvchi to’lov balansi moddalariga kiritiladi. Mazkur balansda ushbu davrga mamlakat tomonidan taqdim etilgan va olingan kreditlar, investitsiyalar, boshqa moliyaviy aktivlar qiymatining nisbati aks etadi. Ayrim davlatlarda olingan resurslar hajmi xorijdagi aktivlariga nisbatan katta. Boshqa mamlakatlarda bu ikkala ko’rsatkich ham katta, ham turlichadir. Xorijiy moliyaviy resurslarni netto-importyori sifatida AQSh alohida o’rin egallaydi. Xalqaro moliyaviy pozitsiya va to’lov balansi ko’rsatkichlarining o’zlari bir-biri bilan bog’liqdir.

Jahon valyuta tizimi va uning bosqichlari Jahon valyuta tizimining asosiy maqsadi - eksport va import uchun to`lovlarni, tovar, kapital, xizmatlar va boshqa faoliyat turlarini amalga oshirishda xalqaro hisob-kitoblarni tashkil etish orqali samarali vositachilik qilish, shuningdek, xalqaro mehnat taqsimotini rivojlantirish uchun, mamlakatlar o`rtasidagi munosabatlarda qulay muhitni yaratishdan iborat. Jahon valyuta tizimi yordamida iqtisodiy resurslarning bir mamlakatdan boshqasiga ko`chishi yoki aksincha, ushbu jarayon chegaralanishi, milliy iqtisodiyot mustaqilligi cheklanishi yoki kengayishi, iqtisodiy muammolarni (masalan, ishsizlik, inflyatsiya) bir mamlakatdan boshqasiga “ko`chib o`tishi” mumkin. Jahon valyuta tizimi faoliyat yuritish va tartibga solishning alohida mexanizmlariga ega va jahon xo`jaligining global maqsadlarini ko`zlasada, u milliy pul va hududiy valyuta tizimlari bilan chambarchas bog`langan.Jahon valyuta tizimi xalqaro pul munosabatlari tashkil topishining tarixiy shakli bo`lib, u davlatlararo shartnomalar orqali mustahkamlangan.Jahon valyuta tizimining eng asosiy xususiyati shundaki, u har doim o`zgarib, rivojlanib turadi. Bu o`zgarishlarning eng umumiy sabablari - jahon xo`jaligini rivojlantirishdagi xalqaro hamkorlikning kuchayishi, tovar ishlab chiqarish va bozorlarning baynalminallashuvidir. Bugungi kunda uni tartibga solish mexanizmlarining doimiy o`zgarishi va valyuta tizimining barqarorligi, valyuta tizimining evolyutsiyasi bilan qanchalik mos tushishiga bog`liq. Xalqaro valyuta tizimlarining ma`lum shakllari, ishlab chiqarishning rivojlanishi, xalqaro aloqalar, milliy pul tizimlari, jahon maydonidagi kuchlar nisbatiga, yetakchi mamlakatlarning manfaatlariga qarab belgilanmoqda.

O‘zbekiston Respublikasining xalqaro integratsiya tuzilmalaridagi ishtiroki : Xalqaro Integratsiya uzoq davom etadigan koʻp bosqichli jarayon boʻlib, turli shakllarda yuz beradi. Birinchi bosqichda turli mamlakatlar oʻrtasida erkin savdo-sotiq olib boriladigan, bojxona toʻlovlari, eksport kvotalari bekor qilingan erkin savdo zonalari tashkil etiladi. Natijada davlatlararo tovar ayirboshlashda inte-gratsiyalashuv yuz beradi. Ikkinchi bosqichda erkin iqtisodiy zonalar shakllanib, bu yerda ham bir necha mamlakatlar birlashadi. Bu bosqichda institutegratsion aloqalar savdo-sotiq bilan cheklanmasdan sanoat, bank, sugʻurta ishi va texnologiya sohasida ham yuz beradi. Bu zonalar ochiq iqtisodiy xududlar hisoblanadi, iqtisodiy aloqalar erkin va koʻp qirrali boʻlib, barcha iqtisodiyot subʼyektlari imti-yetlarga ega boʻladilar. Uchinchi bosqichda umumiy bozor shakllanadi. Umumiy bozorni tashkil etgan mamlakatlarning milliy bozorlari birbiri uchun ochiq boʻladi, amalda milliy bozorlar birla-shib, mamlakatlararo umumiy bozor vujudga keladi. Bu bozorda barcha tovarlar erkin, hech bir cheklovlarsiz koʻchib yuradi. Ish kuchi, kapital va tovarlar bir mamlakatdan boshqasiga oʻtadi, qaysi mamlakatda resursni ishlatish qulay boʻlsa, u shu yerga borib joylasha oladi. Umumiy bozorda iqtisodiy chegaralar amalda bekor kilinadi, bojxona toʻlovlari, eksport kvotalari, tovar sifatiga talab minimal dara-jaga keltiriladi. Umumiy bozor dastlab 1957 y.dan Yevropada shakllangan (qarang Yevropa Ittifoqi). Toʻrtinchi bosqichda Iqtisodiy va valyuta it-tifoqi doirasida integratsiya yuz beradi. Bu yerda integratsion alokalar savdo-sotiq va ishlab chiqarish bilan cheklanmay, moliya, pul muomalasi va bank tizimiga ham kirib boradi. Yevropa Ittifokiga kirgan 15 mamlakatdan 12 tasida 2000—2001 y.larda umumiy pul — yevro muomalaga kiritildi, milliy pullar muomaladan asta-sekin chiqarildi, yagona soliq tizimi joriy etildi, milliy byudjetlar saklangan holda yagona, umumiy byudjet ham tu-ziladigan boʻldi. 21-asr boshlaridagi institutegratsiyaning eng yuqori shakli boʻlgan Iqtisodiy va valyuta ittifoqi mamlakatlar iqtisodiyotini yuksak darajada birlashtiradi, iqtisodiy umumiylikka ustuvorlik beradi, ammo ayrim mamlakatlar mustaqilligini maʼlum darajada cheklaydi (milliy parlamentlar va hukumatlarning bir qator vakolatlari Yevropa Ittifoqining umumiy organlariga berilgan).



Alloh manfaatli qilsin, Amin