Molekula tuzilishi va kimyoviy bog‘lanish

3.2.4. Dativ bogʻlanish
Tajriba ma’lumotlari koʻrsatishicha ftor molekulasida ftor atomlari orasidagi bogʻ energiyasi xlor va brom molekulalaridagi xlor-xlor va brom-brom atomlari orasidagi bogʻ energiyalaridan kichik boʻladi. Buni kovalent, ion va odatdagi donor-akseptor bogʻlanishlar toʻgʻrisidagi tasavvurlar bilan tushuntirib boʻlmaydi. Biz bilamizki, atomlarning atom radiuslari ortishi bilan ular orasidagi bogʻning puxtaligi (mustahkamligi) kamayib borishi kerak. Ammo F₂, Cl₂, Br₂, I₂ kabi molekulalarda bunday emas. Bunday holatlarni tushuntirish uchun atomlarning elektron tuzilishini koʻrib chiqamiz. Yuqoridagi molekulalarning hosil boʻlishida tashqi elektron pogʻonadagi p-pogʻonacha elektronlari ishtirok etadi va ular oʻzaro bir-birini qoplaydi. Shu bilan birga, Cl, Br, I atomlarida boʻsh d-orbitallar ham mavjud. Shuning uchun tashqi elektron pogʻonadagi s va p-elektronlar qisman d-pogʻonachaga oʻtadi. Bu vaqtda hosil boʻladigan qoʻshimcha bogʻlanish dativ bogʻlanish deyiladi.

Ftor atomida esa boʻsh d-orbital mavjud emas, shuning uchun F-F bogʻi faqatgina p-elektron bulut hisobiga hosil boʻladi.
Yoki boshqacharoq tushuntirganda bogʻlangan atomlardan birining taqsimlanmagan elektron jufti ikkinchi atomning d yoki p-orbitaliga oʻtadi. Bu atomda elektron zichligi ortishi hisobiga boshqa taqsimlanmagan elektronlari birinchi atom orbitaliga oʻtadi, natijada ikki atom orasida qoʻshimcha bogʻlar hosil boʻladi. Masalan; Na₂, K₂ lardan koʻra Cu₂, Ag₂ va Au₂ molekulalarinig barqaror boʻlishi dativ bogʻlanish bilan tushuntiriladi. Ishqoriy metallar molekulalarida bogʻlanish faqat s-orbitallarning qoplanishi natijasi boʻlsa, mis guruhchasidagi atomlar orasidagi bogʻlanish bir atomning nd-orbitallaridagi taqsimlanmagan elektron juftlarning ikkinchi atomning vakant (n+1) p-orbitallariga delokallanishi natijasida qoʻshimcha energetik afzallik paydo boʻladi. Kompleks birikmalarda markaziy atomning bogʻ hosil qilishda qatnashmagan d-orbitali bilan ligandning π-orbitali orasidagi qoplanishi natijasida markaziy atomdagi elektron bulutning zichligi ligandning π-orbitaliga siljiydi va shu tufayli mustahkam π-dativ bogʻ hosil boʻladi.