MÖHSÜn nağisoylu XVI əsr azərbaycan təRCÜMƏ ƏSƏRİ “KƏvamiLÜt-təBİR” Bakı – 2011 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adina əlyazmalar institutu

ذراب "zərrab" - "sikkəurucı", کحال "kəhhal" - "gözə dərmansalıcı",غواص "qəvvas" -"suyatalıcı", حلاج "həllac"- "panbuqatıcı", رسن باز "rəsənbaz" - "ipdəoynayıcı", ستور فروش "soturforuş" - "tavarsatıcı''.
Farsca mətndəki bu sözlərdən "zərrab", "kəhhal", "qəvvas”, "həllac" ərəb mənşəli sadə sözlərdir. "Həllac" sözü indi də yazılı ədəbi dilimizdə işlənir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Bəvazici də bu sözü abidənin başqa bir yerində işlətmişdir. "Qəvvas” sözü köhnəlmiş sözlər sırasına daxil edilsə də, klassik ədəbiyyatda son dövrlərə qədər geniş yayılmışdır (6, I, 466). Sonuncu iki söz isə fars mənşəlidir və quruluşca mürəkkəbdir: رسن باز "rəsənbaz" sözü رسن "rəsən" (ip, kəndir) ismi və باختن "baxtən" (oynatmaq) felinin kökü باز "baz" tərkibindən, ستورفروش"soturforuş” isə ستور"sotur”^* (minik heyvanı) və فروختن"foruxtən" (satmaq) felinin kökü فروش “foruş” tərkibindən ibarətdir. Bəvazici bu sözlərin tərcüməsinə yaradıcılıqla yanaşaraq, onların daşıdığı mənanı əsas götürmüş və hamısını ana dilinin öz sözləri ilə vermişdir. Maraqlıdır ki, bu ərəb və fars sözlərindən bəzilərinin çağdaş tərcümələri Bəvazicinin tərcümələrinə olduqca yaxındır. Mə­sə­lən, Bəvaziciııin "sıkkəurucı" kimi tərcümə etdiyi "zərrab" sözünün çağdaş dilimizdəki qarşılığı "pulkəsən", "sikkəvu­ran"dır. Göründüyü kimı, "sikkəvuran" sözü ilə Bəvazicinin tərcüməsi arasındakı əsas fərq şəkilçidədir. Eyni sözləri müəyyən mənada "qəvvas” və "həllac” sözlərinin çağdaş dilimizdəki qarşılıqlarına da aid etmək olar. "Qəvvas” sözünün çağdaş dilimizdəki qarşılığı "dalmaq", "suya dalmaq" felin­dən düzəlmiş "dalğıc" düzəltmə ismidir. Bəvazicı də "qəvvas” sözünün tərcüməsində eyni feldən  "suya talmaq"dan istifadə edərək onu "suya talıcı" kimi çevirmişdir.

"Həllac" sözü, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, çağdaş ədəbi dilimizdə işlənir və "pambıqatan" deməkdir. Bəvazici də elə onu bu şəkildə -"pambıqatıcı" kimi vermişdir. Deməli, istedadlı tərcüməçi Bəvazicinin fars dilindən tərcümə yolu ilə yaratdığı bir çox sözlər bu gün də öz əhəmiyyətini itirmə­mişdir və söz yaradıcılığında onlardan istifadə etmək faydalı ola bilər. Qeyd edək ki, bu sözlərin qədim türk mətnlərində və orta əsr yazılı abidələrində işlənməsinə dair bir qeydə rast gəlmirik. Bu amili nəzərə alaraq həmin sözlərin Bəvazici tərəfindən yarandığını güman edirik.

Orijinaldakı کحال "kəhhal” sözü dilimizə "göz həkimi” kimi tərcümə olunur. Bəvazici bu sözü orijinal bir biçimdə  "gözə dərman salıcı" şəklində tərcümə etmişdir. رسن باز "rəsənbaz" sözünün tərcüməsi isə bir növ bu mürəkkəb sözün tərkib hissələrinin hərfi tərcüməsidir: "ipdəoynayıcı". Bununla belə, bu söz olduqca orijinal səslənir və hərfi tərcümə təsiri bağışlamır. Qeyd edək ki, "ipdəoynayıcı" sözü "Əs-sihah”da da eynilə "rəsənbaz" sözünün türkcə qarşılığı kimi verilmişdir (38, 66).

Yuxarıdakı sözlərdən sonuncusu –ستور فروش “soturforuş” sözünün tərcüməsi də maraq doğurur. Bəvazici bu mürəkkəb sözü də hərfi şəkildə "tavarsatıcı" kimi tərcümə etmişdir. Sözün birinci tərəfi “tavar" çağdaş dilimizdə həm fonetik, həm də semantik dəyişikliyə uğramışdır. Onun çağdaş şəkli - "davar" hazırda dilimizdə "kiçik buynuzlu heyvan" mənasında işlənir (6, II, 10). Bəvazicidə isə bu söz "minik heyvanı" anlamındadır. Bəvazici orijinaldakı میوه فروش "miveforuş” və برده فروش"bərdeforuş” sözlərini də "yemiş-satıcı" və "əsirsatıcı" kimi tərcümə etmişdir.

Bəvazicinin -ıcı şəkilçisinin iştirakı ilə düzəltdiyi daha bir söz diqqəti cəlb edir. Bu, "ır" (mahnı, nəğmə) maddəsində işlənmiş "ırlayıcı" (müğənni, xanəndə, oxuyan) düzəltmə sözüdür: “Irlayıcı düşdə alimə dəlalət edər” (153,40a). Qeyd edək ki, "ırlayıcı" sözünün işləndiyi cümlə Bəvaziciyə məxsusdur, yəni bu cümlənin orijinalı "Kamilüt-təbir"də yoxdur. Bununla belə, ola bilsin ki, Bəvazici bu cümləni ərəb mənbələrindən tərcümə etmişdir. Qeyd edək ki, farsca خواننده"xanənde" sözü quruluşca və mənaca "ırlayıcı" sözünə tam uyğun gəlir. "Irlamaq" (oxumaq, mahnı oxumaq) felindən düzəlmiş "ırlayıcı" ismi XIV-XVI əsrlərə aid yazılı abidələrdə, o sıradan "Əs-sihah”da işlənmişdir (38, 49; 89, III, 1969). Ayrı-ayrı qaynaqlarda bu sözə "ırlağan” və "ırlavçı" şəklində də də rast gəlirik (89, III, 1965; 108, 417). Bəvazici də bu sözü "ırlayan” şəklində də işlətmişdir (153,40a).

Eyni quruluşlu, yəni isim, fel kökü və - ıcı, - ici şəkil­çiləri ilə düzəlmiş mürəkkəb sözlərə başqa yazılı abidələ­rimizdə də rast gəlirik. Məsələn, Yusif Məddahın “Vərqa və Gülşah” məsnəvisində: “qaniçici”, “hiyləedici” (28,56); “Şü­hə­danamə”də “xəncərurucı” (151,239 b) və s. Göründüyü kimi, Bəvazicinin işlətdiyi yuxarıdakı sözlərdən fərqli olaraq bu leksemlər qrammatik mənaca isim yox, sifətdirlər. “Kəva­milüt-təbir”də də eyni quruluşlu sifətlər çoxdur. Məsələn: “sitəmedici” (153,170a) - zülmkar, “fitnəsalıcı” (153,25a) - araqarışdırıcı, “yalansöyləyici” (151,17a) - “əzabendirici” (153,18b), “əzabgötürici” (153,19a), “qaniçici” (153,220a), “bağlu işlər açıcı” (153,268b) və s.

Bəvazici orijinalda olan düzəltmə və mürəkkəb sözlərin tərcüməsində -çı, -çi; ~lı, -li, -lu, -lü; -lıq, -lik kimi çox işlənən şəkilçilərlə düzəlmiş sözlərdən də istifadə etmişdir. Bu qəbil­dən olan sözlərin çoxuna eynilə qədim və orta əsrlərə aid türkdilli yazılı abidələrdə də rast gəlirik. Onlar müasir ədəbi dillmizdə də azacıq dəyişikliklə işlənir. Bu isə o deməkdir ki, Bəvazici həmin sözləri dildən hazır şəkildə götürmüş və orijinalda olan sözlərin qarşılığı kimi işlətmişdir. Bu qəbildən olan çoxsaylı sözlər içərisində aşağıdakılar diqqəti çəkir. Həmin sözləri farsca mətndəki orijinalları ilə birgə veririk: کلاهدوز “kolahduz" -"börkçi",کفشگر "kəfşgər" –“başmaqçı”, رنگرز “rəngrəz” - "boyaçı", میوه دار "mivedar" - "yemişlü”, سراپرده "sərapərde" - "günlük", جامه خواب “came-ye xab” - "gecəlik”, بارانی “barani”- "yağmurlıq" və s.

Öncə qeyd edək ki, Bəvazicinin işlətdiyi bu sözlərin hamısı quruluşca düzəltmədir, onların farsca orijinalları içərisində isə quruluşca həm düzəltmələri, həm mürəkkəbləri, həm də bir izafət tərkibi var. Deməli, tərcüməçi heç də həmişə orijinaldakı leksik vahidlərin tərcüməsində onların quruluşunu da saxlamağa çalışmamış, bir çox hallarda həmin sözləri ana dilində işlənən qarşılıqları ilə verməyə cəhd göstərmişdir. Maraqlıdır ki, tərcüməçinin işlətdiyi bu sözlərdən yalnız "gecəlik" dilimizdə vətəndaşlıq hüququ qazana bilməmiş, "yemişlü” isə müasir ədəbi dilimizdə bir qədər fərqli məna daşıyır, qalanları isə olduğu kimi işlənir. Bununla belə, həmin sözlər Bəvazicinin tərcümə sənətinə olan münasibətinin açıq­lanması və onun bu sahədəki peşəkarlığının üzə çıxarılması baxımından maraq doğurur.

İndi isə həmin sözləri ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək: کلاه دوز "kolahduz" mürəkkəb sözdür: کلاه "kolah" (papaq) və دوختن "duxtən” (tikmək) felinin kökü دوز tərkibindən ibarətdir, bütövlükdə dilimizə "papaqçı" kimi tərcümə olunur. Bəvazici onu "börkçi" düzəltmə sözü ilə vermişdir. "Börk", "börkçi” sözləri qədim türk mətnlərində işlənmişdir (99, 118). Atalar sözlərində də qorunub saxlanmış "börkçü” sözü ("Börkçünün börkü olmaz, kürkçünün kürkü”) müasir ədəbi dilmizdə də işlənir (6, 1, 316). Bununla belə, bu sözün sinonimi olan "papaqçı” düzəltmə isminin işlənmə dairəsi daha genişdir.

“Başmaqçı" sözünün yalnız kökü -"başmaq" qədim türk mətnlərində qeydə almmışdır (99, 88). Bu sözü Mahmud Kaşğari həm "başmaq", həm də "başaq" şəklində işlətmişdir (99, 87-88), "Başmaqçı” sözünün özü isə XIV-XVI əsrlər yazılı abidələrində bol-bol işlənmişdir (38, 58; 89, 1, 450-451). Bu söz müasir ədəbi dilimizdə də az-çox işlənir (6, 1, 225). "Başmaqçı" sözünün farsca mətndəki qarşılığı da düzəlt­mə sözdür: کفتگر "kəfşgər". Sözün birinci hissəsi -کفش "kəfş - "ayaqqabı" deməkdir,گر "gər" isə sözdüzəldici şəkilçidir.

Fars mənşəli رنگرز "rəngrəz" sözü də quruluşca mürək­kəbdir: رنگ"rəng" (boya) ismi və رزیدن "rəzidən" (rəngləmək, boyamaq) felinin kökü رز “rəz” tərkibindən ibarətdir. O, çağdaş ədəbi dilimizə "boyaqçı” kimi tərcümə olunur. Bəva­zicinin tərcüməsi bu sözün çağdaş tərcüməsindən yalnız "boyaq" isminin sonundakı "q" şəkilçisi ilə seçilir: boyaçı. Məlum olduğu kimi, çağdaş ədəbi dilimizdə "boya" və "boyaq" isimlərinin hər ikisi eyni mənada işlənir. Bəvazicinin bıı tərcüməsi farsca əslindən quruluşuna görə fərqlənir, o, mürəkkəb yox, düzəltmə sözdür. "Boyaçı" sözü "Əs-sihah"da da işlənmişdir (38, 66).

"Yemişlü" düzəltmə sözünün də farsca mətndəki əsli - میوه دار "mivedar” quruluşca mürəkkəbdir:میوه "mive" ismi və داشتن "daştən" (malik olmaq) felinin kökü دار "dar” tərkibin­dən ibarətdir. Bu söz çağdaş dilimizə "meyvəli", "meyvəsi olan" kimi tərcümə olunur. Onun əvəzində tərcümədə işlənmiş "yemüşlü” sözünün kökü - "yemiş” çağdaş dilimizdə "qovun" mənasını daşısa da, tarixən türk dillərində "meyvə" anlamında işlənmişdir (99, 255; 89, VI, 4602) və Bəvazicidə də bu mənadadır. Maraqlıdır ki, Hübeyş Tiflisi də bu sözü bir yerdə işlətmişdir (152,56a).

Bəvazicinin "günlik" kimi tərcümə etdiyi سراپرده "səra­pər­de" sözü də quruluşca mürəkkəbdir: fars mənşəli سرای "səray” (ev, mənzil) sözünün qısaldılmış şəkli olan سرا "səra” vəپرده "pərde" sözlərindən ibarətdir. Bu söz fars dilində "böyük çadır" və "çadırın ətrafına çəkilmiş pərdə" mənasında işlənir. Tiflisidə o, ikinci mənada yəni "çadır”, “gündən qoruyan pərdə" anlamında işlənmişdir. Bəvazici də məhz elə bunu nəzərə alaraq, bəmin sözün olduqca uğurlu qarşılığını "günlik” sözünü seçmişdir. Bu sözün qədim türk mətnlərində yalnız "gündüz”, "iş günü”, "gün" mənaları qeydə alınmışdır (99, 327). "Günlük" sözünün çağdaş ədəbi dilimizdəki "çətir”, "zont" mənaları da (6, III, 215) bu sözün Bəvazicidə daşıdığı mənaya yaxındır.

Orijinaldakı جامهٔ خواب"came-ye xab" (hərfi mənası –“yatmaq paltarı”) birləşməsi də Bəvazicinin tərcüməsinə quruluşca uyğun gəlmir. Peşəkar tərcüməçi bu sözü də özünəməxsus şəkildə "gecəlik" kimi çevirmiş və onun izahı üçün bu sözləri əlavə etmişdir: "yəni gecə örtünəcək və döşənəcək". Deməli, "gecəlik” sözünü təkcə "gecə paltarı” anlamında düşünmək yanlış olardı. Tofiq Abdullayev isə bu izaha diqqət yetirmədiyi üçün onu "noçnaya soroçka" kimi tərcümə etmişdir (90, 74). Fikrimizcə, bu sözü də Bəvazicinin özü düzəltmişdir. Birincisi, ona görə ki, əlimizdə olan məşhur mənbələrin hcç birində bu sözə rast gəlmirik. Yalnız XV-XVI əsrlərə aid iki lüğətdə eyni mənalı "gecə tonu” birləşməsinin işləndiyi göstərilir (89, III, 163). İkincisi isə, Bəvazici bıı sözdən sonra onun izahını da verməyi lazım bilmişdir. Bu isə bir növ həmin sözün Bəvazicidən qabaq yazılı dildə işlən­mədiyini göstərən bir dəlil kimi qəbul edilə bilər.

Orijinaldakı بارانی "barani" sözü ilə onun qarşılığı kimi işlədilmiş "yağmurluq" (yağışdan qorunmaq üçün geyim) isə həm quruluşca, həm də mənaca bir-birinə tam uyğun gəlir. “Yağmurluq" sözü qədim türk mətnlərində yalnız sifət kimi ("yaγmurliγ öd"- yağışlı vaxt) qeydə alınmışdır (99, 225). Orta əsrlərin yazılı abidələrində də bu sözün Bəvazicidəki daşıdığı mənası göstərilmir. Fikrimizcə, bu leksemi də Bəvazicinin yaratdığı sözlər sırasına qoşmaq olar. Bununla belə, "gecəlik" sözündən fərqli olaraq, "yağmurluq" sözü dilimizdə qorunub saxlanılmış və bu gün də eyni mənada işlənir.

Tərkibində -çı, -çi şəkilçisi olan iki söz haqqında da ayrıca danışmaq lazım gəlir. Bunlar çağdaş ədəbi dilimiz üçün arxaik sayılan və orta əsrlərin yazılı abidələrində nadir hallarda təsadüf olunan "quyumçı" və "qəcərçi" sözləridir. Həmin sözlərin işləndiyi cümlələrə və onların farsca əsillərinə nəzər salaq:
اگر بیند که زرگری نشسته و با وی معامله میکرد او را بادروغگوئی سرو کار افتد
Əgər bir kimsənə düşdə bir quyumçı ilə (oturdı), ya anunla müamilə etdi görsə, bir yalançı ilə işi-güci düşə. (153,256 a)
اگربیند که گروهی را براه راست رهبری میکرد دلیل که قومی را براه راست و

صلاح دین رهبری کند
Əgər bir kimsənə düşdə toğrı yola bir bölük adama qəçərçilik edər görsə, bir qövmi din və səlah yolına dəvət edə. (153,224a)
Dilimizdə indi də eynilə işlənən fars mənşəli زرگر "zər­gər" sözünün qarşılığı olan "quyumçı" felinin kökü  "quy­maq" Mahmud Kaşğaridə "tökmək" mənasında işlən­miş­dir (99, 464). "Kuyumçu" sözünə "Əs-sihah"da (38, 53), "Ki­tab əl-idrak"da (16, 47) və V.Radlovun lüğətində (113, II, 209) rast gəlirik. Bu söz Suli Fəqihin dilində də işlənmişdir: "Bəni nəccar, həm quyumçilər düzər" (20, 63). Tofiq Abdullayev "Kəvamilüt-təbir"də işlənmiş nadir və arxaik sayılan sözlər sırasında bu sözü nədənsə göstərmir. Bu sözü o, "qoyumçı" kimi oxumuş və yalnız peşə bildirən sözlər sırasında qeyd etməklə kifayətlənmişdir (90, 98). Bu söz Türkiyə türkcəsində indi də “kuyumçu” şəklində işlənir (117, 579).

رهبری "rəhbəri" (rəhbərlik, bələdçilik) sözünün qarşılığı kimi işlənmiş "qəcərçi" sözü isə nə qədim türk mətnlərində, nə də orta əsr yazılı abidələrində qeydə alınmışdır. Bu sözə bizə məlum məşhur mənbələrdən yalnız "Şühədanamə"də iki cümlədə rast gəlirik: “Bir qəcərçiyi ücrət ilən dutdı, ta badiyə yolından Müslümi Kufəyə yetürə. Tanrının təqdirindən qəcərçi yolı azdı. (151, 220b)

L.Budaqov bu sözü "ğəçərçi-ğəzərçi” şəklində qeydə almış və "bələdçi”, "yol göstərən”, "rəhbər" mənalarını gös­tər­mişdir (95, 1, 772). Maraqlıdır ki, "qəğərçi” sözü Səfəvilər dövründə farsca yazılmış bir neçə əsərdə "rabitəçi”, "bələdçi” mənasında işlənmişdir (62,335-336). Həsən Zərinəzadənin fıkrincə, "qəcərçi” sözü "qaçırmaq" fe'lindən (qaç+ır+çı) törənmişdir (62, 335).

Tofiq Abdullayev “qəcərçi” sözünü, ümumiyyətlə, qey­də almamışdır.

Orijinaldakı ayrı-ayrı düzəltmə və mürəkkəb sözlərin tərcümədə olduğu kimi saxlanılması halları da müşahidə olunur. Məsələn: tərcüməçi, Tiflisinin işlətdiyi رهوار -yorğa, ربا خور - sələmçi, رکابدار- üzəngitutan, ناپدید - görünməz, نابالغ - həddi-büluğa çatmamış, gənc və s. sözləri tərcümə etməyi lazım bilməmiş və olduğu kimi işlətmişdir (153, 27a,159 b,156a, 154a,7 b).

Bəvazici orijinaldakı mürəkkəb sözləri nadir hallarda bir neçə sözdən ibarət birləşmə şəklində də vermişdir. Belə tərcümə bir növ sözün izahı təsirini bağışlayır. Məsələn:نمازگاه "nəmazqah" -"namaz qılacaq yer", تیردان "tirdan” - "oq qoyacaq “qab", دوکدان "dukdan" - "ig qoyacaq qab" , عودسوز "udsuz" - "tüstü yakacaq qab" və s.

Bəvazicinin orijinaldakı eyni leksik vahidləri, xüsusilə də düzəltmə və mürəkkəb sözləri bir neçə fərqli şəkildə tər­cümə etdiyi hallara da rast gəlirik. Maraqlıdır ki, belə hallar bəzən eyni maddədə, hətta eyni vərəqdə müşahidə olunur. Məsələn:
مروارید در خواب دلیل کنیزک خوبروی بود یازن صاحب جمال
İncü düşdə xubyüzlü qərəvəşə, ya cəmal issi əvrətə dəlalət edər. (153,65a)
اگر بیند که مروارید داشت نیکو دلیل که اورا فرزند خوبروی آید
Əgər bir kimsənə düşdə kəndözinə bir incü görsə... bir xubsurətlü uşağı doğa. (153,65b)
Bəvazici bu iki cümlədəki fars mənşəliخوبروی "xubruy" mürəkkəb sifətini iki şəkildə - "xubyüzlü” və "xubsurətlü” kimi tərcümə etmişdir. Birinci cümlədəki "sahibcəmal” mü­rək­kəb sözünün hərfı şəkildə "cəmal issi” kimi tərcüməsi də diqqəti çəkir. Bəvazici خوبروی"xubruy” sözünü həmin mad­dədə həmçinin "gögçəkyüzlü” kimi də tərcümə etmişdir (153, 65a). Başqa bir yerdə isə o, eyni sözü "gözəlsurətli” kimi dili­mizə çevirmişdir (153,90a). Burada bir incə cəhət diqqəti cəlb edir: Bəvazici bu mürəkkəb sözü qərəvəş və uşaq üçün işlətdikdə onun birinci tərəfıni - خوب "xub" sözünü farscasında olduğu kimi işlədir. Sözü əvrət (övrət, qadın, xanım) üçün sifət kimi işlətdikdə isə onun birinci tərəfıni "gögçək" və "gözəl” kimi tərcümə edir. Deməli, tərcüməçi eyni sözün kim üçün işləndiyinə də diqqət yetirmiş və düzgün olaraq onu fərqli şəkildə tərcümə etmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, خوبروی “xubruy” sözü Qasım bəy Zakir və Mirzə Fətəli Axun­dovun dilində eynilə fars dilində olduğu kimi işlənmişdir (bax:6, IV, 341).

Bəvazici نارسیده "narəside" feli sifətini də aşağıdakı üç şəkildə tərcümə etmişdir: "yetməmiş” (yemiş) – (153,63a), "irişməmiş” (xurma) – (153,141a), "bişməmiş (xurma) –(153,320b). نارسیده "narəside" sifəti burada hər üç halda meyvə üçün işlənsə də, fərqli şəkildə tərcümə olunmuşdur.

Fars mürəkkəb feli چاپلوسی کردن"çaplusi kərdən" isə tərcümədə iki ifadə ilə verilmişdir: "yaltaqlanmaq", "dilküçilik etmək" (153,158b,159b). Göründüyü kimi, ikinci ifadə frazeoloji vahiddir. Tərcüməçi orijinalın eyni vərəqindəki به مراد رسیدن "be-morad rəsidən" frazeoloji vahidini də iki şəkildə çevirmişdir: "muradına irişmək", "muradı hasil olmaq" (153, 18b). Eyni söz və ya ifadənin müxtəlif şəkildə veril­məsinə "Şühədanamə"də də rast gəlirik (bax: 106,135-137).

Hər iki əsərin müqayisəsi göstərir ki, Bəvazici oriji­naldakı ayrı-ayı ərəb və fars söz və ya söz birləşmələrini çevi­rərkən bəzən onların ana dilindəki qarşılıqlarını tapa bilmə­mişdir. Belə hallarda o, orijinaldakı sözü eynilə işlətməmək üçün onun əvəzinə həmin dillərə məxsus başqa sözlərdən istifadə etmişdir. Məsələn, tərcüməçi orijinalda olan شایسته "şayəste" sözü əvəzinə "layiq” (153,347a),کلید "kelid” əvəzinə "müftəh” (153,52b), خاتمه"xateme" əvəzinə "müxtəm" (153, 52b), روزی "ruzi” əvəzinə "rizq" (153,133a), درویش "dər­viş” əvəzinə "fəqir" (153,47b), ناسزا "nasəza" əvəzinə "naməqul” (153,27a),دستار "dəstar" əvəzinə "dulbənd” (153,157b) və s. işlətmişdir. Bu hal "Şühədanamə"də müşahidə olunur (bax: 106, 140).

Abidənin tərcümə xüsusiyyətləri sırasında fars sabit söz birləşmələrinin (frazeologizmlərin) tərcüməsi xüsusilə diq­qəti çəkir. Qeyd edək ki, frazeoloji birləşmələrin tərcüməsi bədii tərcümənin ən başlıca məsələlərindən, eyni zamanda ən çətin problemlərindən biri sayılır. Məhz buna görə də tərcümə nəzəriyyəsinə aid araşdırmalarda frazeoloji birləşmələrin tər­cü­məsi də ayrıca olaraq işıqlandırılmışdır (bax: 102,185-202; 105,91-112; 120,185-189). Abidədə qeydə aldığımız frazeo­loji vahidlərin çoxunun əsli "Kamilüt-təbir"də vardır, bu isə hər iki əsərin mətninin nə dərəcədə uyğun olduğunu bir daha sübut edir. Əsasən feli frazeoloji vahidlərdən ibarət olan fars sabit söz birləşmələrinin çoxu tərcümədə hərfi şəkildə yox, onların türkcə qarşılıqları ilə verilmişdir. Bədii tərcümənin nəzəri əsaslarının olmadığı bir dövrdə Bəvazici bütövlükdə bu işin öhdəsindən uğurla gəlmişdir. Bununla belə, abidədə elə sabit söz birləşmələri də vardır ki, onların fars dilindən "kalka" edilməsinə, yəni hərfı şəkildə çevrilməsinə şübhə yoxdur. Bu baxımdan abidədə qeydə aldığımız frazeoloji vahidləri iki qrupa bölmək olar: 1.Türkcənin özünə məxsus, orijinal sabit söz birləşmələri; 2. Farscadan "kalka" şəklində tərcümə olunmuş sabit söz birləşmələri.

Qeyd edək ki, hər hansı bir frazeoloji vahidin orijinal, yoxsa “kalka” olması məsələsində həmin ifadənin tərcümə olunan dilə məxsus başqa yazılı abidələrdə, xüsusilə də araşdırılan mənbədən qabaq yazıya alınmış əsərlərdə işlənməsi faktı başlıca amil sayılır ki (91,97), biz də bunu əsas götü­rürük. Bundan əlavə sözügedən məsələdə həmin ifadələrin müasir ədəbi dildə işlənib-işlənməməsi də nəzərə alınmalıdır. Çünki müşahidələr göstərir ki, “kalka”ların çoxu ədəbi dildə vətəndaşlıq hüququ qazana bilmir.

Orijinal hesab etdiyimiz sabit söz birləşmələrinin sayı abidədə çoxluq təşkil edir. Bu qrupdan olan frazeoloji vahid­lərin özünü də iki növə ayırmaq olar: 1. Quruluş və leksik tərkibcə farsca mətndə olan söz birləşmələri ilə tam üst-üstə düşən frazeoloji vahidlər; 2. Leksik tərkibcə fars sabit söz bir­ləşmələrindən fərqlənən frazeologizmlər. Qeyd edək ki, birinci növ frazeoloji vahidlər başqa türk dillərinə edilmiş tərcü­mə­lərdə də vardır və bu hal düzgün olaraq "bir çox dillərin qə­dim­dən bəri bir-birinə təsirinin nəticəsi" kimi qiymətləndirilir (121,14).

İkinci növlə müqayisədə birinci növə aid frazeoloji vahidlər abidədə üstünlük təşkil edir. Onlardan bir neçəsinə nəzər salaq:

نام نهادن - ad qomaq: