Mo’g’ullar istilosining dahshatli oqibatlari.

Nasr Eloqxon boshchiligida qoraxoniylar tomonidan zabt
etilishi bilan somoniylar hukmronligi batamom barham topdi.
Qoraxoniylar davlatining bo‘linishi. Qoraxoniylar endi
Xurosonni ham o‘z davlatiga qo‘shib olish uchun harakat qiladilar.
Oradan ko‘p vaqt o‘tmay qoraxoniylar va g‘aznaviylar
o‘rtasida shiddatli urushlar boshlanadi. 1006- va 1008-yillarda
qoraxoniylar Xuroson ustiga ikki marta qo‘shin tortadilar. Lekin
Mahmud G‘aznaviy qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni
o‘z davlati tasarrufida saqlab qolishga muvaffaq bo‘ladi.
G‘aznaviylarning saljuqiylar bilan jiddiy kurashi boshlanadi.
Bundan foydalangan qoraxoniylarning mahalliy hukmdori
Ibrohim Bo‘ritegin 1038-yilda Amudaryo bo‘yi viloyatlari –
Xuttalon, Vaxsh va Chag‘oniyonni g‘aznaviylardan tortib
oladi. Ko‘p vaqt o‘tmay u Movarounnahrni va Farg‘onani
57
o‘ziga bo‘ysundirib, mustaqil siyosat yurita boshlaydi. Natijada
qoraxoniylar
ikki mustaqil davlatga ajralib ketadi. Biri
poytaxti Bolasog‘unda bo‘lgan Sharqiy qoraxoniylar, ikkinchisi
markazi Samarqandda bo‘lgan Movarounnahrdagi
Qoraxoniylar davlati edi. Bu g‘alabalardan so‘ng Ibrohim
Bo‘ritegin “bug‘roxon” unvonini olgan.
Davlat boshqaruvi. Qoraxoniylar davlatni viloyatlarga
bo‘lib idora qilardilar. Ularni eloqxon yoki takin (yoki tegin)
lar boshqarardilar. Hokimlari faqat qoraxoniylar xonadonining
eloqxon unvoniga sazovor bo‘lgan a’zolaridan saylanar edi.
Eloqxonlar o‘z nomlari bilan chaqa-tangalar zarb qilar va
viloyatlarning mustaqilligi uchun intilar edilar. Movarounnahr
eloqxoni qoraxoniy eloqxonlari orasida katta obro‘ga ega edi.
U Samarqandda taxtga o‘tirgan. Viloyat boshqaruv ma’muriyatida
somoniylar davridagidek boshqaruv mahkamasi bo‘lgan.
Shaharlar esa shahar hokimi, raislar tomonidan boshqarilardi.
Qoraxoniylar mamlakatda o‘z hukmronligini mustahkamlab
olishda musulmon ruhoniylari bilan yaqin va do‘stona
munosabatlar o‘rnatadilar. Bu davrda imomlar, sayyidlar,
shayxlar va sadrlarga e’tibor kuchayib, ularning obro‘yi har
qachongidan ham balandga ko‘tariladi.
Qoraxoniy hukmdorlari garchi bu davrda hali o‘troq hayotga
ko‘chmagan bo‘lsalar ham, dehqonchilik vohalari va shaharlarning
madaniy ahamiyatini yaxshi anglar edilar. Ular Bolasog‘