modul. Uliwma ekologiya sanlı leksiya. Kirisiw. Ekologiya kursı, wazıypası, maqseti, dúzilisi hám tariyxı, pándi úyreniw usılları

tirishilik ortalıǵı dep ataladı
. Jer júzinde organizmler 4 tirishilik ortalıǵında tarqalǵan. 
Bular hawa, suw, topıraq, organizmniń ózi. 
Tirishilik ortalıǵınıń organizmler jasaw iskerligine tásir kórsetetuǵın elementleri yamasa 
qásiyetleri ortalıq faktorları yamasa 
ekologiyalıq faktorları dep ataladı
. 
Ekologiyalıq faktorlar jansız (
abiotikalıq
), 
biotikalıq
- janlı tábiyat faktorları hám insan 
(
antropogen
) faktorlar toparına ajıratıladı. 
Ekologiyalıq faktorlar barlıq organizmler hám insannıń ómirine túrli dárejede tásir qıladı. 
Organizmlerdiń ekologiyalıq faktorlar tásirine iykemlesiwi yamasa sırtqı ortalıq jaǵdaylarına 
beyimlesiwi 
adaptatsiya
delinedi. Ekologiyalıq faktorlar tásirine shıdamlı hám jer júzinde keń 
tarqalǵan organizmler 
evribiontlar
, faktorlar tásirine shıdamsız hám tarqalıw aylanısı tar 
organizmlerge bolsa 
stenobiontlar
delinedi. «Evros» - keń, stenos» tar mánisti beredi. 
Tábiyatta tek populyatsiyalar ǵana ózin san jaǵınan basqara aladı. Tuwılıw hám óliw 
arasındaǵı sáykeslik populyatsiya sanınıń basqarılıwı delinedi. Populyatsiyadaǵı organizmler 
sanı faktorlar tásirinde ózgerip turadı. Onıń sanınıń azayıwına ólimniń kóbeyiwi hám 
ónimdarlıqtıń azayıwı tásir qıladı. Basqarıwdıń jáne bir forması populyatsiyada tıǵızlıqtıń asıwı 
menen bayqaladı. Tıǵızlıq normadan kóbeyip ketse, awqat jetispese populyatsiyada óz-ózin 
basqarıw hám usı arqalı populyatsiyalardı basqarıw júz beredi. Mısalı: balıq, tıshqanlarda 

---

populyatsiya tıǵızlıǵı belgili dárejege jetkende, olardıń tuxım qoyıwshılıǵı páseyip ketedi. Bul 
awqat jetispewshiligi nátiyjesinde boladı. Gormonal ózgeriwler bayqaladı (bala tuwıw 
kemeyedi) bul bolsa jınısıy minez-xulqına tásir qıladı hám násilsizlikke alıp keledi, bala 
taslawǵa, ata-ana tárepinen balalardıń jeyiliwine, basqınshılıqtıń asıwına alıp keledi. 
Populyatsiya tıǵızlıǵınıń asıwı menen haywanlardıń máyek qoyıwı azayadı, ósimliklerde 
tuxım payda bolıwı tómenleydi. Jay jetispewshiligi menen migratsiya baslanadı. Ayırım 
populyatsiyalar tuwılıwı arqalı basqarılsa, basqaları rólli esaplanadı.