modul. Uliwma ekologiya sanlı leksiya. Kirisiw. Ekologiya kursı, wazıypası, maqseti, dúzilisi hám tariyxı, pándi úyreniw usılları

Haywanlardı ekologiyalıq úyreniw.
Haywanlardı ekologiyalıq úyreniwdiń xarakterli 
táreplerinen biri olardıń azıqlanıwın, yaǵnıy azıq quramı hám onıń komponentleri muǵdarın 
úyreniwden ibarat. Bul kórsetkishler máwsim dawamında ózgerip turadı. 
Ósimlikler sıyaqlı haywanlardı úyreniwde de ortalıqtıń abiotikalıq sharayatların (ximiyalıq 
quramı, ıǵallıq, temperatura, jaqtılıq dárejesi, ulıwma meterologiyalıq, topıraq hám basqa 
faktorlar) hám toparda biotikalıq baylanıslar, múnásibetlerdi biliw kerek. 
Haywan túrleri populyatsiyalarınıń quramı, olardıń dúzilmesi, muǵdarı hám basqa 
kórsetkishler kóbeyiw dinamikasına baylanıslı. Bul máseleni sheshiw arqalı kóbeyiw 
fenologiyasın, oǵan túrli jas xalatınıń qatnasıwı, populyatsiya kóbeyiwiniń tezligi hámde hámme 
usı kórsetkishlerdiń biotikalıq hám abiotikalıq faktorlarına baylanıslı ekenligin anıqlaw múmkin. 
Haywanlardıń túrli máwsim, tirishilik basqıshlarında minez-qulqın biliwde zárúr, sebebi 
bul kórsetkish menen populyatsiyalar halatı, ózgeriwsheń sharayatqa olardıń beyimlesiw 
qásiyetleri baylanıslı. Haywanlardıń tirishilik tárizin, olardıń máwsimlik biologiyalıq tsiklin 
úyreniw ushın olardıń migratsiya nızamlıqların hám populyatsiyalardıń jaylasıwın anıqlaw shárt. 
Bunıń ushın haywanlar denesin belgilewdiń túrli jolları bar (quslarda saqıyna asıw, denesine 
belgi qoyıw, reńin boyaw, denesine radio uzatqıshlardı baylap qoyıw h.t.b.) 
Haywanlardı ekologiyalıq úyreniw, ósimlikler sıyaqlı olarda gaz almasıwdıń jedelligi, suw 
almasıwı, zapas azıq zatlarınıń toplanıwı, ósiw jedelligi, kóbeyiw tezligi, bioximiyalıq 
protsessler hám basqa kórsetkishlerdi úyreniwge baǵdarlanǵan.

---

Organizmler sanınıń tiykarǵı kórsetkishleri. Organizmler sanın hám onıń dinamikasın 
esapqa alıw tekseriwlerdiń tiykarǵı kórsetkishleri esaplanadı. Muǵdar tárepten esapqa alıw 
bolıwı múmkin: viziual (kóz menen shamalap) hám instrumental (qálegen bir áspab járdeminde). 
Ekologiyada organimzler sanınıń tómendegi tiykarǵı kórsetkishleri paydalanıladı. 
Túrlerdiń ushırasıwı. Bul 2 halatta bolıwı múmkin: 
1. Eger túr 50% ushırassa - konstant túrler. 
2. 25-50% ushırassa - ekinshi dárejeli túrler. 
Mollıq. Bul túrler yamasa pútkil toparttıń muǵdarı. Ósimlik assotsiatsiyasın jazıwda mollıq 
xarakterlew ushın 5 ballı Xult shkalasınan paydalanıladı: 
5-júdá mol, 4-mol, 3-mol emes, 2-az, 1-júdá az. 
Haywanlardı esaplawda ortasha hám bir mártelik mollıq parıqlanadı. Bunday tekseriwlerde 
mollıq kóbinese halıq tıǵızlıǵı dep aytıladı. Dominantlı -salıstırmalı mollıq, bir túrdiń ekinshi túr 
ústinen ústemligi menen xarakterlenedi. Geobotanikada bul kórsetkish penen bir qıylı kólemdegi 
ósimliklerdi úyreniwde paydalanıladı. 
Qaplam topardaǵı ol yamasa bul túr menen (jer ústi bólegi járdeminde) qaplanǵan maydan.