Модул бўйича соатлар тақсимоти

Предметли фаолият - илк болалик даврининг етакчи фаолияти



сифатида Илк болалик давридаги болалар сўзлай бошлаган бўлишига қарамай, улар

ҳали вaқт ва фазо каби мураккаб тушунчаларни тўғри идрок эта олмайдилар, чунки уларда ҳали турмуш тажрибаси йyк. Бундай мураккаб тушунчалар боланинг кундалик ҳаѐти давомида секин-аста ҳосил қилиб борилади.

Бир ѐшгача бўлган болаларнинг диққати ниҳоятда беқарор ва ихтиѐрсиз бўлса, икки ѐшга тўлган болаларнинг диққатида янги сифатлар юзага кела бошлайди. Бола ўсиб улғайган сари унинг диққати ҳам барқарор бўла бошлайди. Диққатнинг озми-кўпми барқарор бўла бошлагани шунда кўринадики, бола ўзини қизиқтирган бирон нарса билан узоқ вaқт мобайнида шуғуллана олади. Икки ѐшга тўлиб, уч ѐшга қaдaм қўйгач сўзларни тушунади. Сўз бойлиги орта боргач, боланинг ўзига хос бўлган ситуатив тили хақикий тилга айланади. Бу ѐшдаги болаларнинг тафаккурлари ўзига хос хусусиятларга ҳамда аниқ характерга эга. Улар айни чоғда идрок қилиб тypгaн нарсалари ҳақида жуда содда тафаккур қила оладилар. Бундан ташқари, бу ѐшдаги болаларнинг тафаккур жараѐнларида ҳаракат элементлари кўп бўлади. Шунинг учун ҳам уларнинг тафаккурлари баъзан ҳаракатли тафаккур деб ҳам юритилади. Илк болалик давридаги болаларда ҳали тафаккурнинг фикрий опе-рацияларини, яъни анализ, синтез, умумлаштириш кабиларни кўрамиз. Улар қўлларидаги ўйинчоқларини ѐки қўлларига тушган нарсаларни амалий айлантириб, пайпаслаб, бузиб таҳлил қиладилар. Лекин синтез қилишга ҳали қурби етмайди. Бу ѐшнинг охирига келиб тафаккурнинг ўсишида нутқнинг роли жуда ошади. Болалик сўзларини мумкин қaдap кўпроқ билиб олиб, улардан сўз тафаккурида кенг фойдалана оладилар. Бу эса фикрлаш операцияларининг ўсишига ѐрдам беради. Болада сўзлар воситаси билан анализ ва синтез қилиш, абстракциялаш ҳамда умумлаштиришнинг дастлабки аломатлари кўрина бошлайди.

Тафаккурнинг ўсишида яна бир муҳим босқич шундан иборатки, илк болалик ѐшининг охирига келиб бола айрим тушунчаларни билиб олишга ва бу тушунчаларнинг энг муҳим белгиларини ўзлаштиришга муваффақ бўлади. Уч ѐшга тўлай деб қолган бола, катта ѐшдаги ҳаммa одамларнинг ишга барвақт кетишларини жуда яхши билади. Агар бу ѐшдаги болага «аданг энди барвақт ишга кетмайди» дейилса, у ҳайрон бўлиб қолади. Чунки катта одам бўлган адасининг ишга бормаслиги, унинг тушунчасига тўғри келмайди. Унинг тушунчасида ҳамма катта одамлар эрталаб барвақт ишга кетиши кepак. Шунинг учун ҳеч бир ўйлаб ўтирмай, «адам катталар-ку?» деб жавоб беради. Болалар тушунчалардан фойдаланиб, содда хулосалар чиқаришга ўргана бошлайдилар. Улар бир неча ҳукмлардaн фойдаланиб, катта, кичик, баланд, паст, кўп, оз каби

45
содда хулосалар чиқара оладилар, бу эса бола тафаккурининг янада ривожланиши учун замин яратади.

Илк болалик давридаги болаларда мураккаб психик жараѐнлардан бири бўлмиш хаѐл анчагина ривожлана бошлайди. Лекин бу асосан ихтиѐрсиз хаѐл бўлади. Улар ҳали маълум мaқсaд асосида ихтиѐрий тарзда хаѐл юрита олмайдилар. Бола икки ѐшга тўлгач, унинг ўйинларида жиддий ўзгариш рўй бе-ради. Боланинг ўйинига энди тақлидий ҳаракатлар қўшилaди. Бола катталардан кўрган-билганларини ўйинда тилидан такрорлай бошлайди. Бу даврда бола машинасини у ѐқдaн бу ѐққа силжитиш ѐки тепаликдан сирғантириб тушириш билан чекланмай, ҳайдовчиларнинг ҳаракатларини бажарадилар. Машинанинг мотори овозига тақлид қилиб овоз чиқаради, машинада юк ташийди ва ҳоказо.

Нутқнинг ўсиши бола хаѐлининг ўсишига катта таъсир кўрсатади. Болалар катталарнинг гапларига тушунадиган бўлгач, ҳар хил эртак ва ҳикояларни қизиқиб тинглайдиган бўлади. Болалар ўзлари биладиган, ўзларига яхши таниш бўлган нарсалар ҳақидаги ҳикояларни жони дили билан эшитадилар. Ҳар бир ҳикояни эшитганда болада хилма-хил тасаввурлар юзага келади. Бола бу тасаввурлари ѐрдамида хаѐл қилиш қобилиятига эга бўлади. Бола ҳикояларни эшитиш орқали олган тасаввурларини сўзлар билан ифодалайди. Сўз эса боланинг нарсаларни бошқача идрок қилишига, уларнинг бошқа нарсаларга ўхшашлигини аниқлашига ва ана шундай ўхшашликларни аниқлаш асосида янги образлар, янги тасаввурлар яратишга ѐрдам беради.

Илк болалик давридаги болаларда барча психик жараѐнлар маълум даражада ривожланар экан, бу умуман улар онгининг ривожланишига замин яратади. Тили чиқиб, идрок ва тафаккури анчагина ўсган бола теварак-атрофдаги ҳар турли нарсаларга онгли муносабатда бўла бошлайди. Бола ўзининг турли эҳтиѐжларини англаб, ўзининг шахсини шакллантира бошлайди. Maшҳур физиолог И.М.Сеченовнинг тили билан айтганда, бола ана шу даврдан бошлаб, ўз сезгиларини теварак атрофдаги нарсалардан ажратиб, ўз-ўзини англай бошлайди. Бу ѐшдаги болаларнинг сўз бойлигида ўз шахсини билдирувчи «мен» деган олмош тез-тез учраб турадиган бўлади. Ана шу тариқа бола жуда элементар тарзда бўлса ҳам ўзини шахс сифатида англай бошлайди. Бинобарин, ана шу даврдан бошлаб илк болалик давридаги болаларнинг шахсий (индивидуал) хусусиятлари камол топа бошлайди.

3.