Modernizm

Modernizm

Jumanazarova Zarina

• Modernizm (italyancha modernismo - «zamonaviy oqim»; lotinchadan kelib chiqqan modernus — «zamonaviy, yangi») XIX asrning ikkinchi yarmi, XX asrning 50—60-yillarida Yevropa, AQSH adabiyoti va sanʼatida rivoj topgan oqim va yoʻnalishlarning umumiy nomi. Dastlab, Fransiyada tashkil topgan simvolizm, akmeizm, impressionizm (masalan, 1863 - yilda Parijda ochilgan "Xoʻrlanganlar saloni") vakillari, musiqada K.Debyussi, M.Ravel kabi kompozitorlar ijodiga nisbatan qoʻllangan. Modernizm dekadentlik termini bilan ham yuritilgan. Badiiy ijodning mumtoz anʼanalaridan voz kechish, ijodkor oʻz shaxsiy kechinma, taassurot va tasavvurlarini ustun qoʻyishi, badiiy shakllarni yangilash jarayoniga alohida ahamiyat berish ular ijodiga xos boʻlgan xususiyatlardir.

• Modernizm vakillari realizmga qarshi kurashdi, klassitsizm (akademizm)ga xos boʻlgan ijodiy tamoyillarni inkor etishga intildi. Modernizm nafaqat mazkur davr sanʼati, balki ilm (Z. Freydning psixoanaliz nazariyasi, F. De Sossyurning struktural lingvistikasi, A.Eynshteynning nisbiylik nazariyasi, N. Vinerning kibernetikasi) va falsafa (F. Nitsshe, A. Bergson, M. Xaydegger va boshqalarning gʻoyalari) bilan ham bogʻliq boʻlgan.

• XX asrning boshida rivoj topgan avangardizm yoʻnalishlarida XIX asr modernizm prinsiplari oʻz rivojini topdi. Modernizmning yangi bosqich xususiyatlari tasviriy sanʼatda anʼanaviy tasvirlash usullaridan butunlay voz kechish, real obrazlar shaklini oʻzgartirish yoki umuman yoʻqotish (kubizm, ekspressionizm, syurrealizm, dadaizm) kabi koʻrinishlarda namoyon boʻlgan. Musiqada modernizm kuy va lab tamoyillarini inkor etish (dodekafoniya, aleatorika, sonoristika), adabiyotda — bayonning mantiqsizligiga asoslanish (dadaizm, ong oqimi, futurizm) yetakchi omilga aylangan. Modernizmning eng yirik nazariyotchisi Ortega-i-Gas-set sanʼatning xalqchilligiga qarshi chiqdi: "Modernistik sanʼat... xalqqa begonadir, buning ustiga u xalqqa... zid ekan.

• Haqiqiy sanʼat sanʼatkorlar uchun, omma uchun emas...". Bu ijodiy qarashlar XX asrning 2 - yarmida tashkil topgan abstrakt sanʼat, minimalizm, absurd drama kabi postmodernizm yoʻnalishlarida ham oʻz aksini topdi. 1960—70 - yillar sanʼatida paydo boʻlgan modernizmning asosiy tamoyillariga qarshi boʻlgan pop-art, kinetik sanʼat, giperrealizm kabi yoʻnalishlarni baʼzi tadqiqotchilar modernizm tizimi nuqtai nazaridan baholashgan.

Modernizmning ko‘plab oqimlari bo‘lib ularning aksariyati uzoq yashamagan. Ular jamiyat kda ro‘y berayotgan voqealarni, insonlar kayfiyatlarini o‘zida ifodalab bir necha o‘n yil yashagan halos. Masalan, syurealizm tush va voqeylik uyg‘unligini, impressionimz lahzalik taassurotni , furturizm insonning kelajak bilan bog‘liq qarashlarini o‘zida ifoda etgan/. Momernizmning Joys, Kavka, Kamyu, Bekket,Purst,Vulf,Eliot kabi yirik namoyondalari bo‘lib ijodkor sifatida ularning har biri alohida alohida yo‘nalishga ega. Shulardan biri irland yozuvchisi Jeyms Joys o‘zing “ musavverning yoshlik su’rati”, “ Uiless” kabiromon, qator hikoyalari mashhur . badiiy adabiyotda ong oqimi degan tushuncha yozuvchininghikoya qilish uslubida ko‘rinadi. Yozuvching “ Uliss” romani ko‘pdan ko‘p bahslarga sabab bo‘ldi. . Roman qahramonlari o‘z ong oqimiga o‘zlarini topshiradilar:’ o‘tmishi, buguni, ertasi, hayoti ba boshqalar. Asar voqealarianashu oqimda bino bo‘ladi. Ular xranolagik tartibda o‘zgari boradi. Ya’ni qahramonlar hayollari model so‘zi bilan chizadi. Mazkur romanning mazmun mohiyati , qahramonlar ruhiy kechinmalari, o‘y- hayollari orqali ochiladi.

• Modernizmning ko‘plab oqimlari bo‘lib ularning aksariyati uzoq yashamagan. Ular jamiyat kda ro‘y berayotgan voqealarni, insonlar kayfiyatlarini o‘zida ifodalab bir necha o‘n yil yashagan halos. Masalan, syurealizm tush va voqeylik uyg‘unligini, impressionimz lahzalik taassurotni , furturizm insonning kelajak bilan bog‘liq qarashlarini o‘zida ifoda etgan/. Momernizmning Joys, Kavka, Kamyu, Bekket,Purst,Vulf,Eliot kabi yirik namoyondalari bo‘lib ijodkor sifatida ularning har biri alohida alohida yo‘nalishga ega. Shulardan biri irland yozuvchisi Jeyms Joys o‘zing “ musavverning yoshlik su’rati”, “ Uiless” kabiromon, qator hikoyalari mashhur . badiiy adabiyotda ong oqimi degan tushuncha yozuvchininghikoya qilish uslubida ko‘rinadi. Yozuvching “ Uliss” romani ko‘pdan ko‘p bahslarga sabab bo‘ldi. . Roman qahramonlari o‘z ong oqimiga o‘zlarini topshiradilar:’ o‘tmishi, buguni, ertasi, hayoti ba boshqalar. Asar voqealarianashu oqimda bino bo‘ladi. Ular xranolagik tartibda o‘zgari boradi. Ya’ni qahramonlar hayollari model so‘zi bilan chizadi. Mazkur romanning mazmun mohiyati , qahramonlar ruhiy kechinmalari, o‘y- hayollari orqali ochiladi.

Modernizmning asosiy darakchilari deb Dostoevskiyning “ jinoyat va jazo”, “ Aka –uka Kurmazovlar” Uitmen” Maysalar yaproqlari”, Bordel “ Yovuzlik chechakalari” kabi yozuvchi , shoirlarning asarlari tilga olinadi. Modernizm adabiyoti insinni bilishga , uning ichki olamidagi yashirin hislarini uyg‘otishga, ichki ziddiyatlardan bahramand bo‘lishga, insonning saodati , bo‘lsayotgan hodesalarga haqqoniy nazar solishga intilishlarini ochib berdi. “ Modernizm “ nima degan savolga dunyo olimlari har xil talqin qilishadi. “ Moderniz”ni o‘zbek olimi prof. Ozod Sharafiddinov takidlab aytganidek” jo‘n hodesa” emas

• Modernizmning asosiy darakchilari deb Dostoevskiyning “ jinoyat va jazo”, “ Aka –uka Kurmazovlar” Uitmen” Maysalar yaproqlari”, Bordel “ Yovuzlik chechakalari” kabi yozuvchi , shoirlarning asarlari tilga olinadi. Modernizm adabiyoti insinni bilishga , uning ichki olamidagi yashirin hislarini uyg‘otishga, ichki ziddiyatlardan bahramand bo‘lishga, insonning saodati , bo‘lsayotgan hodesalarga haqqoniy nazar solishga intilishlarini ochib berdi. “ Modernizm “ nima degan savolga dunyo olimlari har xil talqin qilishadi. “ Moderniz”ni o‘zbek olimi prof. Ozod Sharafiddinov takidlab aytganidek” jo‘n hodesa” emas