Moddalar almashinuvi va funkstiyalarini gormonlar ishtirokida idora etilishi

Erkaklar jinsiy gormonlarining biologik funkstiyalari va ta’sir mexanizmi.
Testosteron qonda estradiolbog`lovchi globulin bilan birikib to’qimalarga tashiladi va xujayra ichiga kiradi. To’qimalarda testosteron NADF-N-spefik 5a-steroid-reduktaza ta’sirida 5a-digidrotestosteronga qaytariladi. Ular spestifik androgen resteptorlari bilan bog`ladib nishon-xujayralar xromatiniga ta’sir etadi. Natijada replikastiya, transkripstiya va translyastiya jarayonlarini faollashtiradi, oqsil sintezini kuchaytirib anabolik ta’sir ko’rsatadi. Ular skelet muskulaturani rivojlanishiga, suyaklarning epifizar o’sish joylarini mineralizastiyasi va o’sishini ta’minlaydi. Androgenlar erkaklarda jinsiy a’zolarning rivojlanishini, qo’shimcha jinsiy bezlar (prostata, semennыx puzыrkov), balog`at yoshida esa ikkilamchi jinsiy belgilarni, xalqum tog`aylarini va erkakcha ovoz shakllanishini ta’minlaydi. Androgenlar miyanini rivojlanishiga, embriogenezda gipotalamusni jinsiy differenstirovkasiga, jinsiy instinkt va erkaklarga xos psixofiziologik xususiyatlarini shakillantiradi.

Androgenlarning metabolizmi jigarda asosan 17-ketosteroidlar xosil qilish bilan kechadi. Period poluraspada testosterona ne prevыshaet neskolkix desyatkov minut. Siydik bilan taxminan 1% yaqin o’zgarmagan testosteron ekskrestiyalanadi. Degidroepiandrosteron esa asosan o’zgarmagan xolda siydik bilan ekskrestiyalanadi. Ba’zi kasalliklarda siydik bilan androgenlarning gidroksillangan shakllari ko’p miqdorla ekskrestiyalanadi, bunda 17-ketosteroidlarni ajralishi kamayadi. 17-ketosteroidlar ayollarda ham testosterondan xosil bo’ladi. Ayollarda 17-ketosteroidlar ekskrestiyasini kamayidi sut bezlari rakining rivojlanishi bilan mos keladi. Testosteron va uning siniy analoglari tibbiyotda sut bezi rakini davolashda qo’llaniladi.

Prostaglandinlar
Prostaglandinlar (PG) biologik aktiv moddalar bo’lib, mahalliy ta’sir ko’rsatuvchi gormonlardir. Prostaglandinlar barcha a’zo va to’qimalarda sintezlanib, organizmning talaygina fiziologik funkstiyalariga ta’sir kqrsatadi. Xususan buyraklar gemodinamikasini, silliq muskullar qisqarishi, me’daning sekretor funkstiyasi, yog`, suv-tuz va boshqa modda almashinuv jarayonlarni idora etadi.
Prostaglandinlarning o’tmishdoshi linol va linolenat kislotadan hosil bo’luvchi araxidonat kislotadir. Araxidonat kislota biomembranalarning fosfolipidlaridan ajralib chiqqanidan so’ng, fermentativ o’zgarish yo’liga ko’ra prostaglandinlar va leykotrienlarga aylanadi. Prostaglandinlar stiklopentan halqasining tuzilishiga qarab tyrtta asosiy guruhga bo’linadi:
PGE (PGE<sub>1</sub>, PGE<sub>2</sub>, PGE<sub>3</sub>)
PGF (PGF<sub>1</sub>, PGF<sub>2</sub>,PGF<sub>3</sub>)
PGA (PGA<sub>1</sub>, 19-oksi-PGA<sub>1</sub>, A<sub>2</sub>, 19-oksi-PGA<sub>2</sub>)
PGV (PGV<sub>1</sub>, 19-oksi-PGV<sub>1</sub>, V<sub>2</sub>, 19-oksi-PGV<sub>2</sub>)
Qo’sh bog`larning joylanishi va soniga qarab guruhning ichida prostaglandinlar bir necha turlarga bo’linadi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, prostaglandinlar keng ta’sir qilish spektoriga egadir:

• 
  PGE₁ va PGE₂ lar qon tomirlarni kengaytiradi, arterial qon bosimni pasaytiradi, yurakning qonni haydab chiqarish qobiliyatini oshiradi;
  
• 
  PGF₂ ayol organizmiga salbiy ta’sir ko’rsatmasdan homiladorlikni to’xtatadi;
  
• 
  PGE bronxlar va traxeyani muskullarini bo’shashtiradi, shunga ko’ra astmani davolashda yaxshi vosita hisoblanadi;
  
• 
  Prostaglandinlar sedativ va trankvilazator (tinchlantiruvchi) ta’siriga egadir;
  
• 
  Ayrim prostaglandin va ularning unumlari qon tomirlarda tromb hosil bo’lishining kuchli ingibitoridir.
  

Eykozatrienlar araxidonat kislotasining lipooksigenaza parchalanish yo’lida, yana bir biologik faol moddalar - leykotrienlar hosil bo’lishidagi oraliq mahsulotlardir. Leykotrienlarning esa asosiy biologik roli yallig`lanish jarayonlari, allergik va immun reakstiyalar, anafilaksiya va silliq muskullarning faoliyati bilan bog`liqdir. Xususan, leykotrienlar nafas, me’da-ichak yo’llari silliq muskullari qisqarishini ta’minlaydi, qon tomirlarni toraytiruvchi samaraga ega bo’lib, tomirlar tonusini idora etadi va koronar arteriyalar qisqarishini stimullaydi.
KALLIKREIN-KININ SISTEMASI
Kininlar kelib chiqishi, tuzilishi va biokimyoviy xossalari jihatidan bir-biriga o’xshash peptidlar guruhidir. Ularning 2 turi tafovut etiladi. Kininlarning yarim yashash davri 20-30 sek, kininazalar ta’sirida parchalanadi. Kininlar qon tomir silliq muskullarini bo’shashtiradi, ya’ni tomirlarni kengaytiruvchi ta’sir etadi, arterial bosim pasayishiga olib keladi. Shuningdek, kapillyarlarning o’tkazuvchanligini kuchaytiradi va og`riqqa sabab bo’ladi.


Kateholaminlar



Q`alq`onsi-mon bez gormonlari

Erkaklar jinsiy gormonlari- androgenlar



Ayollar jinsiy gormonlari -estrogenlar

Na⁺ va Сl^-

^{reabsorbsiyasini
ta`minlaydi}





Q`alq`onsi-mon bez mag`iz q`ismi gormonlari





Steroidlar





Аldoste-ron

Тriiodtironinlar