Moddalar ajratishning uslublari. O’simliklarda maxsus ajratmalar tizimining faoliyati. O’simliklarning ekskretor tizimlari

X.5-Rasm. Qoraqat (Ribes nigrum) barglarining efirmoy ajratuvchi bezchasi; 1-kutikula, 2-subkutikulali bushliq.

Kauchuk va gutta esa izoprenning polimer hosilalaridir. Ammo ularning tarkibidagi izopren qoldiqlarining soni har xildir. Masalan, gutto tarkibida 100 dona atrofida izopren qoldig’i bo’lsa kauchuk tarkibida 500-5000 dona bo’lishi mumkin. Kauchukning asosiy manbai braziliya geveya o’simligidir. Markaziy Osiyo sharoitida kauchuk ko’k-sag’iz va tog’-sag’iz o’simliklari tarkibida ko’p bo’ladi. Ushbu o’simliklarda kauchuk ildizlarning sut ajratuvchi qismlarida yig’iladi. Gutta moddasi esa subtropik o’simlik evkomiya barglarida ko’p uchraydi.

O’simliklarning ekskretor tizimlari. Yuqorida aytib utilganidek, ajratmalar-sekretlar (polisaxaridlar, terpenoid-lar, mumlar va boshq.) maxsus bushliqlarda, va sutshirali ko’rinishda yig’ilishi mumkin. Sekretor hosila-bo’shliqlar o’simlikning barcha qismlarida uchrashi mumkin. Ular avval bir-biriga qattiq yopishgan hujayralarni orasini ajralishi yoki ayrim hujayralarning erib ketishi tufayli hosil bo’lishi mumkin. Keyingi holda ajratma hujayra erib ketgunicha ajralishi mumkin deb hisoblanadi. Ushbu maxsus bo’shliqlar va sutshirali hosilalardan shiraning ajralishi faqatgina ushbu to’qimalar zararlanganda ajralganligi tufayli ular o’simliklarning ekskretor tizimlari deyiladi.
O’simliklar ko’pchilik moddalarni passiv ravishda (eksretsiya) va faol tipda ya’ni metabrolik energiya sarflash orqali (sekretsiya) ajratishi mumkin. Sekretsiya jarayoni maxsus to’qimalar faoliyati tufayli bo’ladi. Ammo bu barcha hujayralar uchun xosdir. Masalan hujayra devorining shakllanishi, membrananing ion nasoslari, ikkilamchi faol tashiluv shular jumlasidandir. O’simlik hujayrasi ajratmalari mexanizmi asosida xuddi hayvon hujayralaridagi kabi hollar yotadi. Ammo o’simliklarda yagona ajratuvchi tizim yo’q. Ajratma moddalar o’simlik hujayrasining vakuolasida yoki maxsus hosila-joylarda yig’ilishi, ayrim hollarda esa tashqariga chiqarilishi mumkin. O’simlik ajratmalari avvalo uning o’zi uchun ya’ni ionlar gomeostazini ushlab turish uchun katta ahamiyatga ega. O’simlik ajratmalari tuproq va yer o’sti fitotsenozini shakllantirishda hamda hashorotxo’r o’simliklar bilan hashorotlarning evolyutsiyasida muhim o’rin tutadi.