Мм "укув кулланма"

 
Шакли бўйича: 

Оғзаки 

ѐзма 

этник 

моддий (ашѐвий) 
 
Жанри бўйича 

мемуарлар («Бобурнома» туридаги) 

тарихий хроника 

хатлар ва ѐзишмалар (муншоот туридаги) 

ҳужжатлар (элчиларга берилган ѐрлиқлар, халқаро 
ѐзишмалар каби) 

хорижий хроникалар (Қадим Хитой хроникаларида 
Туркистон тарихи каби) 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

17 

архив фондлари 
 
Ёзув материали бўйича 

битиктошлар (Бесутун ѐзувлари, руний ѐзувлар 
каби) 

теридаги ѐзувлар (Авесто, Қуръон каби) 

китобалар (бино пештоқларидаги ѐзувли безак) 

қоғоздаги манбалар 
 
Манбаларнинг мазмунига кўра турлари 

тарихнавислик 

илмий манбалар 

фалсафий манбалар 

диний манбалар 

тасаввуфий манбалар 

адабий манбалар. 
Қуйида уларнинг айримларига намуна сифатида тўхталиб 
ўтамиз. 
*** 
Манбаларнинг ѐзув ашѐсига кўра турлари 
ТОШДАГИ ЁЗУВЛАР. Беҳистун битиклари—Эроннинг 
Хамадон шаҳри яқинидаги Беҳистун қоясига шоҳ Доро I (эр. ав. 
521—485) буйруғи билан битилган битиктошлардир. Ёзув 
матни қадимий форс, элам (Жануби Ѓарбий Эрон) ва Бобил 
(Ироқ) тилларида, миххат билан ѐзилган. Битик ахоманийлар 
давлатидаги милоддан аввалги 522—519 йил воқеалари 
баѐнидан иборат. XIX асрнинг 30—40-йилларида инглиз олими 
Г.К. Роулинсон матннинг каттагина қисмини ўқишга муваффақ 
бўлган. Натижада миххат билан ѐзилган бошқа кўпгина ѐзма 
ѐдгорликларни ўқишга йўл очилди. Миххат алифбоси шу даврда 
қайта кашф этилди. 
Битиклар яна Арабистон ва Суриянинг жанубидаги 
қоятошларда сақланиб қолган. Уларнинг ѐзилиш даври эса 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

18 
эрамизнинг I асрларига тўғри келади. Матн қадим араб тилида 
ѐзилган. 
Бунгача ѐзилган битиктошларнинг кўплари Миср 
фиръавнлари ҳукмронлиги даврига мансуб бўлиб, аксар 
ҳолларда иероглифик ѐзувларда ѐзилган. Уларда, асосан, 
ҳукмдорлар ҳақидаги маълумотлар, давр ижтимоий-сиѐсий ва 
иқтисодий ҳаѐти баѐн этилади (қ.: Хрестоматия по истории 
Древнего Востока. –М., 1963). Булардан айримлари ҳозир 
Қоҳира музейида, Британия музейида, йириклари ўз жойларида 
сақланади. Бу ѐзувлар ҳақида рус шарқшунослигида талай 
ишлар қилинган ва улар, асосан, ғарб мамлакатлари манбалари 
асосида юзага келган. Булар соҳадаги ўзбек тилидаги 
маълумотлар ана шу манбаларга асосланади. 
Туркий халқлар тарихида, VI—VIII асрларда тошга ўйиб 
ѐзилган адабий-тархий лавҳалар ѐдгор бўлиб қолган. Ҳозирги 
Мўғилистон ўлкаси ҳудудида бир вақтлар ўнга яқин қоонликлар 
иттифоқидан ташкил топган қадимий турк давлати маркази—
Қорақурум шаҳрининг харобалари бор. Бу ердаги тошларга 
битилган ѐзувлар ўрхун ѐзувлари, турк руний ѐзувлари деб ном 
олган. Кейин бу хилдаги ѐзувлар Энасой дарѐси бўйида ҳам 
сақланиб қолгани аниқланди (1720—27). 1889 йилда 
Мўғулистоннинг Баин Цокто деган еридан ҳам худди шундай 
ѐзувлар топилган. Ҳозирда уларнинг айримлари Красноярск, 
Мурманск, Қизил шаҳарларининг музейларида сақланади. 
Бу ҳар иккала туркум битиклар ҳукмдорлар қабр тошига 
ўйилган ѐзувлардир. Уларда ўша шахсларнинг ҳаѐтига оид 
маълумотлар: қайси жангларда қаҳрамонлик кўрсатганлиги, бу 
жангларнинг кимларга қарши қаратилгани бадиий лавҳаларда 
баѐн этилади. (Уларнинг манба сифатидаги тавсифини 
«Қадимги туркий тил» китобидан қаранг). 
ТЕРИДАГИ ЁЗУВЛАР. Дастлаб терига ѐзилган йирик 
манба «Авеста» бўлса, яна бири Қуръондир. Унинг дастлабки 
хатга туширилишида ҳам махсус ишлов берилган тери—
пергамент (ўрама) ишлатилган. Китоб ҳолидаги пергаментга 
ѐзилган ноѐб Қуръонлардан бири—Усмон Қуръони (651 йил) 
Тошкентдаги 
Мовароуннаҳр 
диний 
идораси 
музейида 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

19 
сақланади. Тери ѐзув ашѐси сифатида Х асрларгача ҳам 
сақланиб 
қолганлиги 
манбалардан 
маълум. 
Қоғознинг 
муомалага кириши билан китоб яратишда тери фақат муқовалар 
учун ишлатиладиган китобат ашѐси бўлиб қолди.