Мм "укув кулланма"

Манбашунослик 
атамалари. 
XX 
аср 
ўзбек 
манбашунослигида талайгина машҳур олимлар, тадқиқотчилар 
етишиб чиққан бўлса-да, ҳануз соҳа атамалари изоҳига етарли 
эътибор берилмай келаѐтир
5
. 
Бу атамаларнинг кўпчилиги ҳатто адабиѐтшунослик 
терминларининг изоҳли луғатларига ҳам кирмай қолаверган. Бу 
олдимизда ҳали қилинмаган ишларнинг қанчалар кўплигини 
билдиради. Манбашуносликнинг ўзигагина хос айрим атамалари 
5
Бу соҳада манбашунос олим М. Ҳакимовнинг «Адабий меърос» 
тўпламининг икки сонида берган қисқагина луғати мавжуд. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

59 
ҳам борки, уларни кўп ҳолларда рус манбашунослигидан, 
шунчаки, калüка қилиб қўя қолинган. Тадқиқотларда бундай 
атамалар қай тарзда олинишидан қатъи назар уларнинг бошдан 
оѐқ бир хил бўлишига эришиш зарур. 
Манбанинг 
номи.—Ўтмиш 
ѐдгорликлари 
кўпинча 
турлича номлар билан ҳам аталиши мумкинлиги ҳам назардан 
қочирмаслик керак. Бунга масалан, Наршахийнинг тарих китоби 
«Тарихи Наршахий» ва «Тарихи Бухоро»; Яссавий ҳикматлари: 
«Девони ҳикмат», «Ҳикматлар»; Рабғузий асари: «Қиссас 
Рабғузий», «Қиссас ул-анбиѐ», Навоийнинг «Хазойин ул-
маоний» асари «Чор девон» деб ҳам аталиб келган. Бундай 
ҳоллар манбашунослик тарихида кўплаб учрайди. 
Баъзан манбанинг номи муқова ѐки дастлабки саҳифада 
учрамайдиган қўлѐзма китоблар ҳам учраб қолади. Бундай 
ҳолларда қўлѐзманинг дастлабки бир неча саҳифасини ўқиб 
чиқиш билан муаллифнинг ўз асарини қандай номлагани, 
муаллиф номи фактига дуч келишимиз мумкин. Яна ўрта аср 
манбаларининг, кўп ҳолларда, ѐзилиш тилидан қатъи назар 
арабча номланиши ҳолига ҳам диққат қилиш керак.
Айрим ҳолларда асар номи, муаллиф номи, китобат қилган 
котиб, ѐзилиш вақти асарнинг колофонида, яъни, сўнгги 
жумлаларида ўз аксини топган бўлади. 
Абжад. Араб ѐзувида мавжуд бўлган ҳар бир ҳарф рақам 
қийматига ҳам эга. Масалан, алиф—1, бе—2, нун—50, те—400, 
ғайн—1000 сонига баробардир. Харфлар воситаси билан сон 
тушунчасини ифода этиш абжад ҳисоби дейилади.
Маълум тарихий воқеалар бирор шахснинг туғилган ѐки
вафоти йили бир асарнинг ѐзилган йили кўпинча рақам орқали 
эмас, абжад ҳисоби асосидаги сўзлар орқали берилган (ва тарих 
:деб аталган). 
Абжад—1—2—3—4 
Ҳавваз - 5—6—7 (ҳойи ҳавваз) 
Ҳутти 8—9—10 (ҳойи ҳутти ва то) 
Каламан —20, 30, 40, 50
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

60 
Саъуфас—60, 70, 80, 90 (айн ва сод) 
Қарашат— 100, 200, 300, 400 
Саххаз— 500, 600, 700 (се ва зол) 
Зазағ—800, 900, 1000 (зод ва зо) 
Ана шу саккизта сўз ҳаммаси фақат ундошлар билан 
ифода этилган. Бошқа тиллар учун киритилган пе, чим, жим, 
гоф ҳарфлари абжад тизимида қатнашмайди. 
Мисол: ("Маҳбуб ул-қулуб"нинг ѐзилган йили). 
«Тарихи чу хуш лафзидин ўлди ҳосил» 
(«Махбуб ул-қулуб»). 
«Хуш» сўзи 906 ҳижрийни билдиради (1500—1501). 
Яна мисол («Юсуф ва Зулайхо» достонининг ѐзилиши.): 
«Зод» эди тарих тақи «ҳе»ю «дол», 
Муддати ҳижратдан ўтуб моҳу сол. 
«Зод» 800, «ҳе» 8, «дол» 4. ўаммасини қўшсак, 812 чиқади 
(1409 милодий). 
Ҳозиқнинг ўлдирилиш санаси: 
Шенидм ўотиби ҳикмат саранжом,
Ба гўшам қатли ўозиқ дод пайғом, 
Хирад аз баҳри таърихаш рақам зад,
Жунайдуллоҳ ибн Шайхулислом.
1259 (1843)