xam javob berishi kerak. Bu talablarga javob bera olmaydigan xujjat chinakam xujjat
bula olmaydi, bunday xujjat ish yuritish jarayoniga xalakit beradi, uning
tuliklikdan iborat zaruriy sifatlari xujjatlik tilining uziga xos uslubi , undagi uziga xos
Xujjatlar tilida ot turkumiga oid suzlar kup qullaniladi. Xatto fe‘l bilan
tanlanadi, ya‘ni “xarakat noma” deb ataluvchi suz shakllari faol ishlatiladi;
“....tayyorgarlikning borishi xaqida”, “ ...qarorning bajarilishi tugrisida”, “ ...yordam
- kelasi) zamondagi fe‘l shakllarining kullanish darajasi anchayin yuqori :
www.qmii.uz/e-lib
19
Xujjatlardagi gap kurilishi, odatda, tasniflash, mayda qismlarga ajritishga,
qayd etuvchi va qaror qiluvchi qismlarning birligiga , umuman, sabab-oqibat va
shart-oqibat munosabatlariga asoslanadi. Shuning uchun xam xujjatlarda nisbatan
uzun jumlalar, murakkablashgan , uyushik bulakli gaplar kup kullaniladi. Lekin gap
tarkibida odatdagi suz tartibiga kat‘iy rioya qilinadi, badiiy va boshqa asarlarda
mumkin bulgan gayriodatiy suz tarkibiga yul kuyilmaydi.
Xujjatlarning moxiyati va maqsadiga muvofiq ravishda ularda surok va undov
gaplar deyarli kullanilmaydi, asosan, darak va buyruq gaplar ishlatiladi. Zero,
xujjatlarda tilning ikki vazifasi xabar berish (informativ) va buyurish (volyuntativ)
vazifalari amalga oshadi. Masalan, ma‘lumotnomada axborot ifodalanadi, buyurukda
buyurish aks etadi, majlis bayonida esa xam axborot (“eshitiladi...” ) , xam buyurish
(“Qaror qilinadi ....”) uz ifodasini topadi.
Xujjatlar matni birinchi shaxs yoki uchinchi shaxs tilidan yoziladi. Yakka
raxbar nomidan yoziladigan farmoyish xujjatlari (buyruq, farmoyish, kursatma
kabilar) birinchi shaxs tilidan buladi. Shuningdek, ayrim shaxs tomonidan yozilgan
xujjatlar (ariza, tushuntirish xati kabi) xam birinchi shaxs , birlik sonda
shakllantiriladi. Boshqa xujjatlarda esa yo birinchi shaxs kuplik sonda, yoki uchinchi
shaxs birlik sonda rasmiylashtiriladi: “...ga ruxsat berishingizni suraymiz”, “....deb
xisoblaymiz”; “ma‘muriyat talab qiladi”,”boshqarma suraydi“ kabi .
Xujjatlar matnini tuzishda turgunlashgan, qoliplashgan suz birikmalaridan
kuprok foydalanish lozim. Chunki qoliplashgan, yagona doimiy shakliga ega bulgan
suz tizimlari, iboralar, muxandislik ruxiyatining ma‘lumotlariga kura, boshqa suz
birikmalariga karaganda 8-10 marta tez idrok qilinar ekan. Buning ustiga
qoliplashgan suz birikmalari xujjatlarni tayyorlash va ulardan foydalanish
jarayonlarini anchagina tezlashtirish imkonini beradi.
Xar qanday xujjat eng avvalo axborot tashuvchi vosita ekan, xujjatning
axborot sigimini kengaytirish, undagi fikrning teran mantikini ta‘minlash muximdir.
Shuning uchun xujjatda tilning ortikchalik tamoyilini chetlab utish, tilning tejash
talabi (tamoyili) dan oqilona foydalana bilish kerak. Buning uchun kiskartmalarni
qullash yaxshi natija beradi. Ammo, ta‘kidlash lozimki, bunda me‘yorga katiy va
www.qmii.uz/e-lib
20
izchil amal qilmoq lozim. Chunki, kiskartmalar uzbek tilining tabiatiga u qadar mos
emas, shuning uchun xam kiskartmalar uzbek tilida uncha kup emas. Xozirda bizda
bir qadar odatga kirgan kiskartmalar bor : QMII, ToshDU, ToshDIU,
«prof.»(professor), km (qilometr), «sh.k.» (shu kabi) va boshqalar. Ayni paytda
uzbek tilining suz va suz birikmalaridagi ichki ma‘naviy imkoniyatlaridan kengrok va
unumlirok foydalanmok lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: