Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy Universitetining Filologiya va tillarni o’qitish (o’zbek tili) Sirtqi bo’lim talabasi Jumanazarova Go’zalning Taqdimot ishi. Nutqning fonetik bo’linishi. Bo’g’in (sillabema) r e j a

Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy Universitetining Filologiya va tillarni o’qitish (o’zbek tili) Sirtqi bo’lim talabasi Jumanazarova Go’zalning Taqdimot ishi.

Nutqning fonetik bo’linishi. Bo’g’in (sillabema)

R E J A:

• Bo’g’in va uning turlari.
• Bo’g’inning ahamiyati.
• Bo’g’in tiplari

Nutq ketma-ket kelgan tovushlarning yig’indisi yoki zanjirsimon ulanishidan iborat bo’lib, ma’lum fonetik birliklardan tashkil topadi. bu fonetik bo’linish hisoblanadi va tilshunoslikda segmentasiya (lotincha segment - bo’lak) deb ham yuritiladi. Har bir bo’lak segment hisoblanadi. fonetik birliklar dastlab ikki guruhga segment va supersegment birliklarga bo’linadi.

Fonetik birliklar dastlab ikki guruhga

• Segment birliklar – so’z yoki morfema tarkibida gorizontal chiziq bo’ylab birin-ketin keladigan birliklardir. Ularga nutq tovushi, bo’g’in, fonetik so’z, takt va fraza kiradi.

• Supersegment birliklar – o’rg’u, ohang, melodika, pauza kabi ustama hodisalar bo’lib, ular so’zga, frazaga, gapga yoki nutqqa yaxlit holda aloqador bo’ladi va ular bilan birga qo’llanuvchi ustama hodisalar hisoblanadi.

• Bo'g'in bir havo zarbi bilan aytiladigan tovush yoki tovushlar birikmasidir. Masalan: ona (o-na), ota (o-ta), bola (bo-la) kabi.
• Bo'g'in nutq oqimining tovushdan katta, so'zdan kichik (ba'zan bir so'zga teng) segment birligidir.
• Fonologik nuqtayi nazardan bo'g'in sillabema deyiladi, uni o'rganadigan soha esa sillabika deb nomlanadi.

Bo'g'in unlisiz tuzilmaydi, shuning uchun unli tovush bo'g'inning markazi hisoblanadi — u undoshlarni o'ziga tortib, bir havo zarbi bilan aytiladigan fonetik bo'lakni (bo'g'inni) hosil qiladi. Undoshlar o'zicha bo'g'in hosil qilmaydi (sonorlar bundan mustasno).

undosh unlidan oldin

kelganda kuchsiz boshlanib, kuchli tugaydi;

• Ba’zan ikki bo'g'in orasida ikkita bir xil undosh yonma-yon kelib qoladi: muddat (massi ) kabi. Bu hodisa geminatsiya sanaladi. Bular ikki balandlikka ega undoshlar sanaladi.

Unli (V) yoki unli+undosh (VC) tipidagi bo'g'inning boshi nolga teng bo'ladi:

O'zbek

tilidagi umumturkiy so'zlarda: a) boshi nulga teng bo'g'in faqat so'z boshida uchraydi.

d) Oxiri nolga teng (CV tipidagi)

bo'g'in so'zning barcha qismlarida qo'llanishi mumkin:

• b) boshi nolga teng bo'lgan bo'g'in birinchi bo'g'indan keyin qo'llanmaydi. Bu tipdagi bo'g'inning so'z o'rtasida yoki oxirida kelishi faqat arabcha va ruscha leksik o'zlashmalarda uchraydi: sa-o-dat

• e) bo'g'in boshida undoshlarning qatorlashib kelishi faqat ruscha-baynalmilal so'zlarda uchraydi: stadion

BO’G’IN TIPLARI

berkitilgan bo'g'in.

berkitilmagan bo'g'in.

ochiq bo'g'in.

yopiq bo'g'in.

M.M. Mirtojivev bo'g'in tiplarini shunday tasnif qiladi:

• 1) ochiq boshlanuvchi ochiq bo 'g'in: i+liq kabi so'zlarning birinchi bo'g'ini:
• 2) ochiq boshlanuvchi yopiq bo'g'in: ol+mos, il+gak, kabi so'zlarning birinchi bo'g'ini;
• 3) yopiq boshlanuvchi yopiq bo'gin: bor+moq, ros – tan, bul-bul, shav-kat kabi so'zlarning barcha bo'g'inlari;
• 4) yopiq boshlanuvchi ochiq bo'g'in: da+la, qo+ra, sa’+va kabi
• so'zlarning barcha bo'g'inlari.

Ilmiy adabiyotlarda bo'g'in tiplari tasnifining yana boshqa turlari ham bor. Xususan, taniqli fonetist A. Mahmudov bo'g'inlami quyidagicha tasnif qiladi:

• 1) to'la ochiq bo'g'in. U faqat unlidan iborat bo'ladi: a+na, a+ka, o+pa so'zlarining birinchi bo'g'ini;
• 2) to'la yopiq bo'g'in. Bunday bo'g'in undosh bilan boshlanib, undosh bilan tugaydi: tar-tib, tar-vuz so'zlaridagi barcha bo'g'inlar;
• 3) boshi yopiq bo'g'in. Bunday bo'g'in undosh bilan boshlanib, unli bilan tugaydi: bo+la, ta+na so'zlaridagi barcha bo'g'inlar;
• 4) oxiri yopiq bo'g'in. Bunday bo'g'in unli bilan boshlanib, undosh bilan tugaydi: or+tiq, o ‘r+ta so'zlarining birinchi bo'g'inlari.

Bo'g'inning til va nutqdagi ahamiyati quyidagilardan iborat:

1.So'zning, xususan. fonetik so'zning shakllanishida «qurilish materiali» va qoliplovchi vazifalarni bajaradi.- Ayrim tillarda bo'g'inningdistinktiv (tafovutlash, farqlash) funksiyasi ham bor. Masalan, koreys, vyetnam, xitoy tillarida bo'g'in ohang turiga qarab so'z ma’nosini farqlaydi, ayni shu xususiyati bo'lgan tillarda u sillabema hisoblanadi. O'zbek tilida bo'g'inning b ufunksiyasi nihoyatda kuchsizdir.

3. Orfografiya qoidalarining bir qismi bo'g'in ko'chirilishiga asoslanadi.

• 2 Bo'g'inning pedagogik-metodik ahamiyati ham bor: birinchi sinf o'quvchilarini to'g'ri o'qish va to'g'ri yozishga o'rgatishda, ularda to'g'ri talaffuz va imlo ko'nikmalarini shakllantirishda bo'g'inlab o'qitish va bo'g'inlab yozdirish yaxshi natija beradi.

• 4 Bo'inning she’riyatda turoqlami, ohangdoshlik va musiqiylikni ta’minlovchi vosita sifatidagi roli ham katta. U she’riy misralardagi ritmni yuzaga keltiruvchi asosiy unsurlardan biri, ayni paytda vazn o'lchovi bo'lib xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

• H. JAMOLXONOV “HOZIRGI O‘ZBEK ADABIY TILI”(Toshkent — «Talqin» - 2005)
• “ Tilshunoslikka kirish “ Yo’ldasheva D.
• O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi (2005-2009)

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT