Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy Universitetining Filologiya va tillarni o’qitish (o’zbek tili) Sirtqi bo’lim talabasi Jumanazarova Go’zalning Taqdimot ishi. Nutqning fonetik bo’linishi. Bo’g’in (sillabema) r e j a



Download 106,76 Kb.
Sana25.06.2021
Hajmi106,76 Kb.
#101256
Bog'liq
Bo'g'in

Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy Universitetining Filologiya va tillarni o’qitish (o’zbek tili) Sirtqi bo’lim talabasi Jumanazarova Go’zalning Taqdimot ishi.

Nutqning fonetik bo’linishi. Bo’g’in (sillabema)

R E J A:

  • Bo’g’in va uning turlari.
  • Bo’g’inning ahamiyati.
  • Bo’g’in tiplari

Nutq ketma-ket kelgan tovushlarning yig’indisi yoki zanjirsimon ulanishidan iborat bo’lib, ma’lum fonetik birliklardan tashkil topadi. bu fonetik bo’linish hisoblanadi va tilshunoslikda segmentasiya (lotincha segment - bo’lak) deb ham yuritiladi. Har bir bo’lak segment hisoblanadi. fonetik birliklar dastlab ikki guruhga segment va supersegment birliklarga bo’linadi.

Fonetik birliklar dastlab ikki guruhga

  • Segment birliklar – so’z yoki morfema tarkibida gorizontal chiziq bo’ylab birin-ketin keladigan birliklardir. Ularga nutq tovushi, bo’g’in, fonetik so’z, takt va fraza kiradi.
  • Supersegment birliklar – o’rg’u, ohang, melodika, pauza kabi ustama hodisalar bo’lib, ular so’zga, frazaga, gapga yoki nutqqa yaxlit holda aloqador bo’ladi va ular bilan birga qo’llanuvchi ustama hodisalar hisoblanadi.
  • Bo'g'in bir havo zarbi bilan aytiladigan tovush yoki tovushlar birikmasidir. Masalan: ona (o-na), ota (o-ta), bola (bo-la) kabi.
  • Bo'g'in nutq oqimining tovushdan katta, so'zdan kichik (ba'zan bir so'zga teng) segment birligidir.
  • Fonologik nuqtayi nazardan bo'g'in sillabema deyiladi, uni o'rganadigan soha esa sillabika deb nomlanadi.

Bo'g'in unlisiz tuzilmaydi, shuning uchun unli tovush bo'g'inning markazi hisoblanadi — u undoshlarni o'ziga tortib, bir havo zarbi bilan aytiladigan fonetik bo'lakni (bo'g'inni) hosil qiladi. Undoshlar o'zicha bo'g'in hosil qilmaydi (sonorlar bundan mustasno).

undosh unlidan oldin

kelganda kuchsiz boshlanib, kuchli tugaydi;

  • Ba’zan ikki bo'g'in orasida ikkita bir xil undosh yonma-yon kelib qoladi: muddat (massi ) kabi. Bu hodisa geminatsiya sanaladi. Bular ikki balandlikka ega undoshlar sanaladi.

Unli (V) yoki unli+undosh (VC) tipidagi bo'g'inning boshi nolga teng bo'ladi:

O'zbek

tilidagi umumturkiy so'zlarda: a) boshi nulga teng bo'g'in faqat so'z boshida uchraydi.

d) Oxiri nolga teng (CV tipidagi)

bo'g'in so'zning barcha qismlarida qo'llanishi mumkin:

  • b) boshi nolga teng bo'lgan bo'g'in birinchi bo'g'indan keyin qo'llanmaydi. Bu tipdagi bo'g'inning so'z o'rtasida yoki oxirida kelishi faqat arabcha va ruscha leksik o'zlashmalarda uchraydi: sa-o-dat
  • e) bo'g'in boshida undoshlarning qatorlashib kelishi faqat ruscha-baynalmilal so'zlarda uchraydi: stadion

BO’G’IN TIPLARI

berkitilgan bo'g'in.

berkitilmagan bo'g'in.

ochiq bo'g'in.



yopiq bo'g'in.

M.M. Mirtojivev bo'g'in tiplarini shunday tasnif qiladi:

  • 1) ochiq boshlanuvchi ochiq bo 'g'in: i+liq kabi so'zlarning birinchi bo'g'ini:
  • 2) ochiq boshlanuvchi yopiq bo'g'in: ol+mos, il+gak, kabi so'zlarning birinchi bo'g'ini;
  • 3) yopiq boshlanuvchi yopiq bo'gin: bor+moq, ros – tan, bul-bul, shav-kat kabi so'zlarning barcha bo'g'inlari;
  • 4) yopiq boshlanuvchi ochiq bo'g'in: da+la, qo+ra, sa’+va kabi
  • so'zlarning barcha bo'g'inlari.

Ilmiy adabiyotlarda bo'g'in tiplari tasnifining yana boshqa turlari ham bor. Xususan, taniqli fonetist A. Mahmudov bo'g'inlami quyidagicha tasnif qiladi:

  • 1) to'la ochiq bo'g'in. U faqat unlidan iborat bo'ladi: a+na, a+ka, o+pa so'zlarining birinchi bo'g'ini;
  • 2) to'la yopiq bo'g'in. Bunday bo'g'in undosh bilan boshlanib, undosh bilan tugaydi: tar-tib, tar-vuz so'zlaridagi barcha bo'g'inlar;
  • 3) boshi yopiq bo'g'in. Bunday bo'g'in undosh bilan boshlanib, unli bilan tugaydi: bo+la, ta+na so'zlaridagi barcha bo'g'inlar;
  • 4) oxiri yopiq bo'g'in. Bunday bo'g'in unli bilan boshlanib, undosh bilan tugaydi: or+tiq, o ‘r+ta so'zlarining birinchi bo'g'inlari.

Bo'g'inning til va nutqdagi ahamiyati quyidagilardan iborat:

1.So'zning, xususan. fonetik so'zning shakllanishida «qurilish materiali» va qoliplovchi vazifalarni bajaradi.- Ayrim tillarda bo'g'inningdistinktiv (tafovutlash, farqlash) funksiyasi ham bor. Masalan, koreys, vyetnam, xitoy tillarida bo'g'in ohang turiga qarab so'z ma’nosini farqlaydi, ayni shu xususiyati bo'lgan tillarda u sillabema hisoblanadi. O'zbek tilida bo'g'inning b ufunksiyasi nihoyatda kuchsizdir.

3. Orfografiya qoidalarining bir qismi bo'g'in ko'chirilishiga asoslanadi.

  • 2 Bo'g'inning pedagogik-metodik ahamiyati ham bor: birinchi sinf o'quvchilarini to'g'ri o'qish va to'g'ri yozishga o'rgatishda, ularda to'g'ri talaffuz va imlo ko'nikmalarini shakllantirishda bo'g'inlab o'qitish va bo'g'inlab yozdirish yaxshi natija beradi.
  • 4 Bo'inning she’riyatda turoqlami, ohangdoshlik va musiqiylikni ta’minlovchi vosita sifatidagi roli ham katta. U she’riy misralardagi ritmni yuzaga keltiruvchi asosiy unsurlardan biri, ayni paytda vazn o'lchovi bo'lib xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

  • H. JAMOLXONOV “HOZIRGI O‘ZBEK ADABIY TILI”(Toshkent — «Talqin» - 2005)
  • “ Tilshunoslikka kirish “ Yo’ldasheva D.
  • O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi (2005-2009)

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT
Download 106,76 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish