|
Neyromediatorlar. Neyromediatorlar MNS (markaziy nerv sistemasi) nerv impulslarini maxsus turdagi informonlar orqali o`tkazuvchi beqaror, tez ta`sir qiluvchi birikmalar – neyrotransmittorlar. Klassik neyromediatorlarga - atsetilxolin, katexolaminlar (noradrenalin, dofamin), gistamin, serotonin, γ -aminomoy kislotasi kiradi.
PROSTAGLANDINLAR
Prostaglandinlar besh uglerodli halqa tutuvchi uzun zanjirli yogʻda eriydigan organik kislota oilasidir. Prostaglandinlar termini fanga 30- yillarda Eyler tomonidan kiritilgan. U prostata bezida qon tomirlarini va bachadonni silliq muskulaturasini qisqartiradigan maxsus modda ishlab chiqariladi deb taxmin qildi va tasdiqladi. Lekin bu fikr oʻz vaqtida eʼtiborni jalb etmay, faqat 60- yillarda shved olimi S. Bergstryom kashfiyotlari -tufayli yangicha maʼnoda fanga kirib keldi. Bu birikmalar chin gormon boʻlmasalar ham gormonlar taʼsirini rostlab turishga xizmat qiladilar. Prostaglandinlar erkaklarni koʻpayish toʻqimalarini boshqaradi, degan avvalgi gumonlar ham toʻgʻri chiqmadi, aksincha ular deyarli hamma toʻqimalarda faol ekanligi maʼlum boʻldi. Keyingi oʻn yillar davomida prostaglandinlar va ularga yaqin birikmalar (leykotriyenlar, prostatsiklinlar va tromboksanlar) ni turli toʻqimalarda keng tarqalganliklari ularni silliq muskullar funksiyasiga, buyraklar gemodinamikasiga, oshqozonning sekret ishlab chiqarishi, yogʻ, suv va tuz almashinuviga kuchli farmokologik taʼsir qilishi tasdiqlandi. Bir qator prostaglandinlar adenilatsiklaza taʼsirini kuchaytirish orqali oʻz samarasini koʻrsatadi. Prostaglandinlar almashinuvining beqaror mahsulotlari boʻlgan tromboksanlar trombotsitlar va boshqa hujayralar faoliyatini idora qilishga qatnashadilar, degan fikr bor. Barcha prostaglandinlarning old birikmasi yuksak toʻyinmagan yogʻ kislotalar linolat va linolenat kislotalar, xususan ulardan hosil boʻladigan araxido- nat kislota membrana fosfoglitseridlari (fosfolipidlar)dan ajralib chiqqach fermentativ almashinuv yoʻnalishiga qarab, prostaglandinlar yoki leykotriyenlar hosil qilish yoʻli boʻyicha oʻzgaradi. Bu yerda eskidan maʼlum boʻlgan ogʻriq qoldiruvchi modda aspirin va indometatsin prostaglandinlar sintezida katnashadigan prostaglandinsintaza fermentining qudratli ingibitoridir. Bu taʼsir ayrim prostaglandinlar ogʻriq sezish jarayonida qandaydir rol oʻynasalar kerak degan fikrni tugʻ- diradi. Ichki sekretsiya bezlarida ishlab chiqariladigan gormonlardan tashqari boshqa gormonal moddalar ham kashf etilgan. Ular orasida oshqozon-ichak yoʻlida sintez qilinadigan 2 0 dan ortiq gormonal faol peptidlar asosiy oʻrinni egallaydi. Lekin keyingi yillarda turli toʻqimalarda gormon hosil qiladigan ayrim tarqoq hujayralar toʻplami topildi.
Ular oʻziga xos umumiy hususiyati aminlarning old birikmalari (aminokislotalarni) yutish va dekarboksillashga ega boʻlganlaridan inglizcha Amine precorsc uptake and Decarboxy — lation soʻzlarining birinchi harflaridan olib ARID (APUD) sistema deb birlashti- rilgan. Bu hujayralar serotonin va melatonin, adrenalin va noradrenalin, gistamin, gipofizning baʼzi gormonlari, insulin, gastrin va bir nechta ilgari maʼlum boʻlmagan gormonlarni ishlab chiqaradilar. Ularning koʻplari toʻqima gormonlari tushunchasiga yaqin. Bu biologik faol moddalarning bir muhim gruppasi neyropeptidlar, asosan nerv elementlarida sintezlanib, ogʻrik sezgisi, biologik ritmlari, uyqu, xotirani nazorat qilish, oriyentatsiya va xulqni optimallashtirishda spetsifik rol oʻynaydilar. Prostaglandinlar tananing qaysi qismiga qarab turli xil jarayonlarni boshqarish uchun signal sifatida ishlaydi. Prostaglandinlar to'qimalarga zarar etkazish yoki yuqtirish joylarida hosil bo'ladi, ular davolanish jarayonida yallig'lanish, og'riq va isitmani keltirib chiqaradi. Qon tomirlari shikastlanganda, tromboksan deb nomlangan prostaglandin shikastlanishni davolash uchun qon quyqasini hosil bo'lishini rag'batlantiradi; qon tomirlari devoridagi mushaklarning qisqarishiga olib keladi (qon tomirlari torayishiga olib keladi) qon yo'qotishining oldini olishga harakat qiladi. Prostatsiklin deb ataladigan yana bir prostaglandin tromboksanga teskari ta'sir ko'rsatadi, qon ivishini kamaytiradi va endi kerak bo'lmagan pıhtılarni olib tashlaydi; shuningdek, qon tomirlari devoridagi mushaklarning bo'shashishiga olib keladi, shunda tomir kengayadi. Tromboksan va prostatsiklinning qon tomirlari kengligiga ta'sir etuvchi ta'siri qon oqimini boshqarishi va shikastlanish va yallig'lanish jarayonini boshqarishi mumkin. Prostaglandinlar ichak va nafas yo'llarida mushaklarning qisqarishi va bo'shashishini tartibga solishda ham ishtirok etadi.
Prostaglandinlar ayollarning jinsiy tizimini tartibga solishi bilan ajralib turadi va ovulyatsiya, hayz tsikli va tug'ruq induktsiyasini boshqarishda ishtirok etadi. Darhaqiqat, prostaglandinlarning ishlab chiqarilgan shakllari - eng ko'p tarqalgan prostaglandin E2 - mehnatni boshlash uchun boshlash mumkin.
Prostaglandinlar qanday nazorat qilinadi?
Prostaglandinlarni hosil qiladigan kimyoviy reaktsiya bir necha bosqichlarni o'z ichiga oladi; birinchi qadam siklooksigenaza deb ataladigan ferment tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu fermentning ikkita asosiy turi mavjud: siklooksigenaza-1 va siklooksigenaza-2. Tana normal ishlayotganida, tsiklooksigenaza-1 ta'sirida prostaglandinlarning boshlang'ich darajasi hosil bo'ladi. Tana jarohatlanganda (yoki yallig'lanish tananing biron bir qismida paydo bo'lsa), siklooksigenaza-2 faollashadi va qo'shimcha prostaglandinlar ishlab chiqaradi, bu esa tanaga shikast etkazishga yordam beradi.
Prostaglandinlar o'z harakatlarini ma'lum retseptorlarga ta'sir qilish orqali amalga oshiradilar; kamida sakkiz xil prostaglandin retseptorlari topildi. Ushbu retseptorlarning tanadagi turli organlarda bo'lishi har bir prostaglandinning har qanday harakatini, qaysi retseptor bilan o'zaro aloqada bo'lishiga qarab, amalga oshirishga imkon beradi.
Prostaglandinlar juda qisqa umr ko'rishadi va organizm tomonidan tezda parchalanadi. Ular o'zlarining harakatlarini faqat ishlab chiqarilgan joyning yaqin atrofida amalga oshiradilar; bu ularning harakatlarini tartibga solish va cheklashga yordam beradi .
Do'stlaringiz bilan baham: |
