Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy Universiteti

Hujayralardagi metabolik jarayonlarning hujayralararo nazorat sistemasi
Umurtqali hayvonlar organizmidagi ko`p milliardli hujayralar morfologik va funktsional tuzilishiga ko`ra bir necha o`n hujayralar tipiga taqsimlanib, yuqori ixtisoslashgan to`qima, organ va sistemalarni tashkil qiladi. Evolyutsiya davomida hujayralararo o`zaro ta`sir natijasida modda va energiya almashinuvida hujayralararo axborot o`tkazish yoki signal sistemalari rivojlandi. Hujayralararo
nazorat hujayra ichi nazorat mexanizmlarini (genetik, fermentativ, transport) takomillashtirdi va koordinatsiya qildi; to`qima, organ, organizm talablariga ko`ra hujayra metabolizmini boshqardi, natijada organizm ichki muhitining doimiyligi -gomeostazni ta`minladi.
Hujayralararo nazoratning bir qator turlari, darajalari va mexanizmlari
mavjud. Turlari - ixtisoslashmagan va ixtisoslashgan nazorat; darajalari – mahalliy va umumiy nazorat; signal birikmalari – hujayralararo o`tkazish mexanizmlari -kontaktli va gumoral mexanizmlar. Ixtisoslashmagan nazorat har xil turdagi hujayralar tomonidan ishlab chiqariladigan, sarf bo`ladigan birikmalar (masalan,yog` kislotalari, glyukoza, aminokislotalar, mononukleotidlar, ionlar ) ta`sirida namoyon bo`ladigan signal effektlari hisobiga amalgam oshiriladi. Erkin yog`
kislotalari yog` to`qimasi yoki jigar va mushaklarda yonilg`i sifatida ishlatiladi. Yuqori kontsentratsiyalarda glikoliz tezligini sekinlashtiradi va nafas olish hamda oksidlanishli fosforlanishning o`zaro bog`liqligini kamaytiradi; Ca2+ - sekretsiya jarayonlarini sekinlashtiradi. Ixtisoslashgan hujayralararo bioregulyatorlar kimyoviy strukturalari, xossalari, hosil bo`lish joyidan qat`iy nazar umumiy fiziologik signal funktsiyalariga ega bo`ladi. Informonlarning (informatsiyani o`tkazuvchi moddalar) utilizonlardan farqi ular hujayralar tomonidan hujayralararo
bo`shliqqa ajratiladi; hujayralar tomonidan plastik va energetik manba sifatida o`zlashtirilmaydi, tanlab ta`sir qiladi, juda yuqori darajada ixtisoslashgan biologic faollikka ega (10-11 – 10-6 mol/l). Hosil bo`lish joyi, ta`sir qilishi, tarqalganligi va hujayralararo transport usuliga ko`ra informonlar bir necha turlarga bo`linadi.