Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

Savol va topshiriqlar 
 
1.
XІX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlaridagi lisoniy vaziyat 
haqida ma’lumot bering. 
2.
Muqimiy she’riyatining morfologik jihatlariga to‘xtalib o‘ting. 
3.
Muqimiy ijodida o‘zlashma so‘zlarning qo‘llanishi xususida so‘z 
yuriting.
4.
Furqat asarlarining xarakterli lisoniy xususiyatlari.
5.
Avaz O‘tar she’riyatida turkiy va mahalliy shevalarga munosabat.
6.
Publitsistik uslubning ahamiyati.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Алиев А., Содиқов Қ. Ўзбек адабий тили тарихидан. –Т.: Ўзбекистон, 
1994.
2. Мухторов Ж., Санақулов Ў. Ўзбек адабий тили тарихи. - Т. 
Ўқитувчи. 1995. 
3. Пардаев Қ. Муқимий шеърияти: матн тарихи, таҳрири ва талқини. –
Т.: Муҳаррир, 2019. 
4. Турсунов У., Ўринбоев Б., Алиев А. Ўзбек адабий тили тарихи. - Т.: 
Ўқитувчи, 1995.
13 – MAVZU: XX ASR BOShLARI VA 30-YILLARDA O‘ZBEK
ADABIY TILI 
Reja 
1. XIX asr oxiri - XX asr boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat, milliy adabiy 
til borasidagi qarashlar
2. O‘zbek adabiy tilida o‘g‘uzcha unsurlarning ifodalanishi 
3. 20-30-yillarda o‘zbek adabiy tili 

---

139 
4. “Chig‘atoy gurungi”ning miiliy til borasidagi faoliyati 
5. O‘zbek adabiy tili rivojida ma’rifatparvarlarning xizmatlari 
O‘zbek milliy tili hozirgi o‘zbek millatiga mansub bo‘lgan hamma 
kishilarning umumiy va yagona tilidir. Bu til o‘zbek xalqining o‘zaro aloqa va fikr 
almashuv quroli, shu xalqning hamma a’zolari uchun umumiy bo‘lgan tildir. 
O‘zbek milliy tilining shakllanishi o‘zbek millatining shakllanish jarayoni bilan 
bog‘likdir. O‘zbek millati shakllanguniga qadar u urug‘ tili va elat tili tarzida 
yashab, rivojlanib kelgan. Ma’lumki, ijtimoiy munosabatlarning yuzaga kelishi 
bilan birga millatlar ham tashkil topa boshlaydi. Ana shu millatlarning tashkil 
topishida uning asosiy omili bo‘lgan milliy til ham yuzaga keladi.
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Marakaziy Osiyoda ziyolilar o‘rtasida 
milliy o‘z-o‘zini anglash hissi kuchaydi. Jadidlar taraqqiyotga erishishning bosh 
yo‘li ma’rifat ekanini his qilganlari holda, birinchi navbatda, yangi tipdagi 
maktablar ochish, zamonaviy oliy maktablar tashkil etish, dunyo yangiliklarini 
xalq o‘rtasida tezroq targ‘ib qilish, kishilarni uyqudan uyg‘otish uchun matbuotni 
rivojlantirish; taraqqiyotimizga to‘siq bo‘layotgan illatlarni fosh qilish uchun teatr 
san’atini barpo etish, iqtidorli yoshlarni Ovruponing eng ilg‘or oliy o‘quv 
yurtlariga o‘qishga yuborish orqali milliy ongni shakllantirish, milliy g‘urur va 
iftixor tuyg‘ularini singdirishga urindilar. Yangi usuldagi maktablar ochildi. Ularda 
darslar ona tilida olib borilib, dasturlarga dunyoviy fanlar ham kiritildi.
Ana shunday jarayonda maktablar uchun yoziladigan darslik va qo‘llanmalar 
qaysi tilda bo‘lishi kerak? Turkiy til va adabiyotni birlashtirish tarafdorlari bo‘lgan 
jadidlarning bir guruhi darslik va qo‘llanmalar usmonli turk tilida bo‘lishini 
ma’qulladilar. Bu haqda Fitrat quyidagilarni yozadi: «...Mana shunday kulinch bir 
holda qolgan burungi ziyolilarimiz: «tilimiz ilmiy, adabiy bir til emas ekan» degan 
kulinch bir qarashga keldilar. Mana shuning bilan maktablarimiz, yozuvlarimiz 
usmonlicha ta’siri ostida qoldilar. Toshkentda ochilgan kurslarda ona tili saboqlarn 
uchun berilgan soatlarning ko‘prog‘i usmonlichaga berildi. Samarqandda ochilgan 
birinchi muallimlar kursiga esa ona tili degan narsa kiritilmadi. 1918 yildagi 

---

140 
Maorif sho‘rosining bir majlisida ham o‘tkan yildagi muallimlarning qurultoyida 
shunday bir qaror berilgan edi: «Maktablarimizning ibtidoiy uch yilida ona tili 
o‘zbekcha o‘qitulsin, ondan so‘ng adabiy umumiy turk tili o‘qitulsin!» Bunlarning 
adabiy umumiy turk tili deganlari arabcha qatnashgan usmonlicha edi». Bu holat 
tabiiy ravishda jadidchilikning boshqa vakillari o‘rtasida e’tiroz tug‘dirdi.
XX asr boshlarida jadidlar tomonidan yangi tipdagi maktablarning ochilishi 
va unda o‘qitishning yangi-yangi usullari qo‘llanishi tufayli bolalarning xat-
savodini tezroq chiqarishni ta’minlaydigan yangi darsliklarga ehtiyoj tug‘ildi. 
Bog‘chasaroyda Ismoilbey G‘aspirali tomonidan bolalarning tez savod chiqarishini 
ta’minlash uchun muvaffaqiyat bilan qo‘llanilgan «usuli savtiya» Markaziy Osiyo 
jadidlari tomonidan ham ma’qullandi. Mazkur usulning afzalligi amaliyotda tezda 
sezildi va u omma o‘rtasida tobora obro‘-e’tibor topa boshladi. Ana shu usul 
asosida savod chiqarishga bag‘ishlangan bir qancha alifbolar paydo bo‘la boshladi.
Saidrasul Saidazizov 1902 yili «Ustodi avval» kitobini, Munavvarqori 
Abdurashidxonov esa 1907 yili «Adabi avval» kitoblarini Toshkentda nashr 
ettirdilar. 1917 yilga qadar o‘ndan ortiq o‘zbekcha alifbo kitoblari yaratildi. Lekin 
ularning ichida alifboning ichki tuzilishi va boshqa bir qator jihatlardan yuqoridagi 
ikki asar eng mukammali sanaladi. «Ustodi avval» 1917 yilgacha bir necha bor 
(deyarli har yili) nashr qilingani va keyingi bir qator mualliflarning (masalan, 
Abdulla Avloniy) «Alifbo» darsliklarini yaratishlariga asos bo‘lib xizmat qilgan.
Binobarin, yangi tipdagi maktablar ochishda Abdulla Avloniy, Ibrat, 
Munavvar Qori, So‘fizoda, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Ashurali Zohiriy, 
Abdurauf Fitrat singari vatanparvarlar jonbozlik ko‘rsatdi. Ularning ko‘pchiligi 
yangi maktablar uchun darsliklar ham yozdilar. Xususan, Behbudiyning «Risolai 
asbobi savod», «Risolai jo‘g‘rofiyai umroniy», «Risolai jo‘g‘rofiyai Rusiy», 
«Kitobat ul-atfol» (1905), «Amaliyoti islom», «Tarixi islom»; Hamzaning «Qizil 
gul», «Pushti gul», Fitratning «Sarf», «Nahv» singari asarlari ana shunday 
asarlardandir. Jadidlar taraqqiyot uchun to‘siq bo‘layotgan illatlarni fosh qilish, 
xalqni uyqudan uyg‘otish uchun sahna asarlari yozib teatr san’atini yaratdilar. 
Behbudiy, Hamza singari bir qator adiblar ilk o‘zbek dramalarini yozib, ularni xalq 

---

141 
oldida o‘zlari namoyish etdilar.
Dunyo voqealaridan kishilarni bahramand etmoq, kundalik hayot ikir-
chikirlarini, turmush yangiliklarini el o‘rtasida yoyish uchun matbuot ham zarur 
edi. Shuning uchun ham jadidchilik vakillari matbuotni yo‘lga qo‘yish va 
rivojlantirishga alohida ahamiyat berdilar. Turkistonda “Taraqqiyot”, “Xurshid”, 
“Shuhrat”, “Osiyo”, “Tujjor”, “Sadoi Turkiston”, “Sadoi Farg‘ona”, “Al-isloh” 
kabi gazetalar va “Oyna” jurnali faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Bundan tashqari, 
Ozarbayjonda chiqadigan “Yangi hayot”, “Xo‘ja Nasriddii”, Tataristonda 
chiqadigan “Ong”, “Sho‘ro”, Qrimda chiqadigan “Tarjimon” kabi gazeta va 
jurnallar ham o‘lkada keng tarqaldi. Shu tariqa, Volga bo‘yi, Qrim, Ozarbayjon, 
Turkiston, Turkiya hamda Eronda adabiy va madaniy hayot jonlandi. Matbuotning 
yo‘lga qo‘yilishi o‘zbek adabiy tilining shakllanishi va rivojlanishi uchun ham 
qulay imkoniyat yaratdi. Avvalo, jadidlar xalqimizning ajoyib ma’naviy merosi 
bo‘lgan til masalasiga alohida e’tibor berdilar. Ular dastlab Ismoilbey 
G‘aspiralining butun turkiy olamni birlashtirish, turkiy madaniyatning eski 
obro‘yini ko‘tarish, umumturkiy adabiy til va adabiyotni yaratish harakatida 
bo‘ldilar. Ana shu g‘oya ta’sirida bir qator gazeta va jurnallarda usmonli turkcha 
va tatarcha unsurlar aralash bo‘lgan bir tilda maqolalar ko‘plab bosila boshlandi. 
Umumturkiy tilni yaratishga gazeta sahifalarida targ‘ibot kuchaydi.
Matbuot tili jonli so‘zlashuvga asoslangan yangi o‘zbek adabiy tilining 
shakllanishiga ko‘proq xizmat qilishi mumkinligini matbuotni oldinroq yo‘lga 
qo‘ygan turkiy qavmlar tajribalaridan angladilar. Ashurali Zohiriy bu haqda 
quyidagilarni yozadi: «Tatar qarindoshlarimiz- ning hozirdog‘i til va adabiyotlarini 
bundan o‘n-o‘n besh yil ilgari adabiyotlariga tatbiq qilinsa, qiyos qabul qilmaslik 
darajada alarnnig tillarini kengaymog‘i milliy va ona tilidagi gazetalari bilan 
bo‘ldi. Demak, gazeta va jurnallarning dunyo ahvolidan va boshqa to‘g‘rilaridan 
xalqqa xabar berib turmog‘idan va boshqa ulug‘ va ko‘zga ko‘rinmaydurg‘on bir 
foydasi bo‘lurki, ul ona tiliniig kengaymog‘i va mukammallashmog‘idir». 
Jadidlarning til masalasiga alohida e’tibor berishlari bejizmas edi. Chunki til 
millatning eng asosiy belgilaridan biridir. Shuning uchun ham: «Qachonki, bir 

---

142 
millat tilini yo‘qotsa, o‘z dinini va millatini yo‘qotur», – deydi Ashurali Zohiriy, 
Behbudiy muharrirligidagi «Oyna» jurnali til masalasiga alohida e’tibor berdi. Bu 
davr matbuotida tilimizni ajnabiy so‘zlardan imkon qadar tozalash, o‘z tilimizni 
chuqur o‘rganish va unga mehr-muhabbat bilan qarashga undash bilan birga, 
boshqa tillarni ham, albatta, o‘rganishga da’vat etildi. 
Bularning hammasi o‘z navbatida o‘sha davr o‘zbek adabiy tili taraqqiyotiga 
o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Natijada panislomizm, panturkizm g‘oyalari paydo bo‘ldi. 
Milliy adabiy tilni yaratish sohasida ikki xil nazariya shakllandi:
1. Umumturkiy adabiy til nazariyasi. Bu panturkist, panislomistlar nazariyasi 
bo‘lib, rahbari qrimlik Ismoil Gaspirinskiy edi. U “Tarjimon” gazetasida hamma 
turkiy xalqlar uchun umumiy bir adabiy til yaratish g‘oyasini ilgari suradi.
2. Milliy tilni ona tili zaminida yaratish nazariyasi. Buning tarafdorlari 
ma’rifatparvarlar edi. Bu nazariyalar katta munozara ob’ekti
bo‘ladi: 1905 yilda Butunrossiya musulmonlarining III s’ezdi Ismoil 
Gaspirinskiyning tashabbusi bilan turkiy xalqlar maktablarining yuqori sinflarida 
“yagona turkiy til” o‘qitilishini majburiy qilib qo‘yadi. Shu o‘rinda savol tug‘iladi 
“Umumturkiy til” qaysi til bo‘lishi kerak?
Tatar, Ozarbayjon, o‘zbek gazetalari, jurnallari sahifalarida bu masala 
yuzasidan qator maqolalar bosiladi. Xususan, tatar tilida chiqadigan “Vaqt” 
gazetasi tatar tili turkiy xalqlar uchun yagona adabiy til bo‘lishini ta’kidlaydi. 
Peterburgda(tatar tilida) nashr etiladigan “Ulfat” gazetasi 1906 yil 5 iyul sonida Ali 
Qurqudning “Istambuldan xat” maqolasida esa usmonli turk tili "umumturk tili" 
bo‘lishi qayd etilgan. Bunday qarashlar Ozarbayjon va O‘rta Osiyoda nashr 
etilayotgan boshqa matbuot sahifalarida ham bo‘lgan. Bu yerda Vamberi 
aytmoqchi, umumturkiy til nazariyasini ko‘tarib chiqish bilan xalqlariing etnik 
chegaralarini hisobga olmay, umumturk xalqini yaratish ko‘zda tutilgan. Shunday 
bo‘lsa-da, ko‘pchilik ommaga tushunarli bo‘lmagan “umumtil” tez orada o‘z 
o‘rnini milliy tillarga bo‘shatib berishga majbur bo‘ladi. Ona tili himoyasi adabiy 
va madaniy kurashning ajralmas qismi bo‘lib qoldi.
Ma’lumki, chorizm vaqtida milliy til masalasi hal qilinishi mumkin emas, 

---

143 
chunki u milliy masalaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Qolaversa, bu chor 
xukumatining Turkistonda rus-tuzem maktablari ochib, mahalliy xalqlarni 
ruslashtirish siyosatiga zid edi. Hatto matbuotda mahalliy tillarning "kambag‘alligi 
va qo‘polligi" uqtirilib, Turkiston xalqining taraqqiyoti uchun rus tilini o‘rganish 
lozimlligi targ‘ib qilinadi. Bularga qaramasdan, Turkistonda turkcha adabiy til deb 
nomlandi. “Sadoi Turkiston” gazetasi esa o‘zini turk tilidagi adabiy, iqtisodiy, 
ilmiy va mahalliy gazeta sifatida e’lon qildi. Ayni paytda ayrim gazetalarda 
“o‘zbek”, “o‘zbek tili” degan nomlar ham uchraydi. Shunday qilib, adabiy til 
sohasida bir xil qarashning yo‘qligi bu davr adabiy tilida turli tillarga xos 
xususiyatlarning o‘zlashib qolishiga sabab bo‘ldi. 
XX asr boshlarida vaqtli matbuoti tilining negizini asosan eski o‘zbek tili 
unsurlari tashkil qiladi. Shu bilan birga, jonli so‘zlashuv tili, mahalliy shevalarga 
xos shakllar ham asta-sekin matbuot tiliga kirib kela boshladi. Xususan, 
Samarkand, Buxoro shevalariga tegishli olopti, kelopti kabi shakllar Behbudiy, 
Fitrat asarlarida uchraydi.
Usmonli turk, Ozarbayjon va tatar tillarida keng tarqalgan -jak, -ajak 
shakllar g‘arbiy turk tillarida chiqqan “Tarjimon”, “Sho‘ro”, “Ulfat” kabi gazeta va 
jurnallar orqali boshqa turkiy tillarga, jumladan, o‘zbek tiliga ham o‘zlashgan. 
Masalan, 1929 yil o‘zbek adabiy tili uchun qonunlashtirilmasdan ancha ilgariyoq 
bu shakl matbuot tilida ishlatilgan. Hozirda ko‘pchilik tilshunoslar buni Xorazm 
shevalariga xos deb hisoblaydi. Shuningdek, qayd etilgan tillarga xos fe’l shakllari 
ham xarakterlidir. Misollar: diylar, olg‘akita, olmiy, ko‘ri yurdi, bilmam, nalar. XX 
asr boshlaridagi adabiy til A.Borovkov fikricha, “aralash til” edi. Bu davr tilida 
g‘arbiy til shakli