Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

Ashurali Zohiriy
(1885 – 1937) Qo‘qon rus-tuzem maktabida, keyinchalik 
Qo‘qon o‘qituvchilar seminariyasida o‘zbek tili va adabiyotidan dars berish bilan 
birga, «Sadoi Farg‘ona» (1914), «Yangi Farg‘ona» (1922 – 1928) gazetalarida 
adabiy xodim bo‘lib ishladi, dolzarb ijtimoiy-siyosiy muammolar bo‘yicha 
maqolalar e’lon qildi. Davrning ajoyib ma’rifatparvar olimi sifatida 1917 yili 
Qo‘qonda «Dorilmuallimin» pedagogika o‘quv yurtini tashkil etdi. Ashurali 
Zohiriy pedagogik faoliyatini jurnalistik va ilmiy faoliyat bilan qo‘shib olib bordi. 
Imlo masalasi Ashurali Zohiriy faoliyatida markaziy o‘rinni egallaydi. Yangi 
ochilgan maktablarda bolalarni imloga o‘rgatuvchi kitob bo‘lmagani sababli u 
1916 yili «Imlo» kitobini yozadi. Bu kitobda ilk marta arab grafikasi asosidagi 
o‘zbek yozuvida to‘g‘ri yozish qoidalari, punktuatsion qoidalar o‘z ifodasini topdi. 
20-yillarda jadidchilik vakillari arab yozuvining o‘zbek tili fonologik tizimini 
ifodalolmasligi, shu bilan birga, harflar shakli tez yozishni ta’minlash uchun bir 
qator noqisliklarga ega ekanini, shuning uchun bu yozuvni isloh qilish lozimligini 
bayon qildilar. 1926 yili Samarqandda bo‘lib o‘tgan respublika til-imlo anjumanida 
Nazir To‘raqulovning Boku taassurotlari bo‘yicha ma’ruzasidan so‘ng so‘zga 
chiqqan Ashurali Zohiriy lotin grafikasiga o‘tish jarayonida arab yozuvida o‘z 
ifodasini topmagan o‘zbek fonemalari uchun maxsus harflar belgilash masalasini 
kun tartibiga qo‘ydi. Ashurali Zohiriy garchi o‘zini «panturkist» hisoblasa ham, 
lekin o‘sha davrda ayrim «panturkist»lar tomonidan ko‘tarilgan barcha turkiy 
tillarni birlashtirish, umumturkiy tilni yaratish g‘oyasiga qo‘shilmaydi. Sof o‘zbek 
tilining taraqqiyoti uchun kurashadi. U o‘tkir publitsistik maqolalari bilan vaqtli 
matbuotda ishtirok etish bilan birga, matbuot tilining me’yorlashuvi uchun jon 
kuydiradi. Vaqtli matbuot tilida uchraydigan o‘zbek tili uchun yot bo‘lgan leksik 
birliklar va grammatik shakllarning qo‘llanishini, ayniqsa, tatar va usmonli turk 
tiliga xos shakllarning iste’mol qilinishini qoralaydi. Matbuot tilining tobora 
me’yorlashib borayotganini, lekin shunday bo‘lsa ham, ayrim gazetalar 
shevachilikdan va tatarcha elementlardan qutulolmayotganini, «
boru», «kelu», 
«borsamiz», «kelsamiz», «qoraylar»
singari so‘z shakllari ishlatilayotgani 
ko‘rsatib o‘tiladi. Shu bilan birgalikda, so‘zlarning yozilishida xilma-xillik 

---

150 
uchrayotgani (masalan, qilalik-qilaylik-qilayluk-qiloylik; qandoq-qondoq-qanday 
kabi), shuning uchun ham mutaxassislar yig‘ilishib, bunday shakllardan qaysi 
birini tanlashni kelishib olish zarurligini ta’kidlaydi. «Qizil O‘zbekiston» 
gazetasining 1929 yil 29 mart sonida mubohasa tariqasida «Til va imlo masalasi» 
maqolasida adabiy til va jonli so‘zlashuv tili, ular o‘rtasidagi munosabat, adabiy 
tilning tayanch shevalari, atamalarning ahvoli va bundan keyingi istiqbollari, imlo 
muammolari haqida fikr yuritadi. Adabiy til muayyan qoidalarga, me’yorlarga 
bo‘ysunishi, jonli tilning esa erkinligiga ishora qilinadi. Barcha gazeta, jurnal, 
badiiy va ilmiy asarlar adabiy tilda yozilishi, ayni paytda, jonli tilning ham o‘z 
adabiyoti borligi – bu adabiyot xalq adabiyoti deyilishi ko‘rsatib o‘tiladi. Adabiy 
tilning jonli tilga tayanishi, undan oziqlanishi lozimligini, XV asrdan to XX asr 
boshlarigacha bo‘lgan o‘zbek adabiy tilida bu munosabat buzilganini, adiblar 
tomonidan jonli so‘zlashuv tili «qo‘pol til», «ko‘cha tili» sanalib, «adabiy tilni 
unga yaqinlashtirish kamchilik, xalq tilida yozishlik qo‘pollik deb e’tiqod 
etilganini», bu tilda arabiy, forsiy elementlar juda ko‘p qo‘llanganini, shuning 
uchun «chig‘atoy (o‘zbek) adabiyoti usmonli adabiyoti singari xalqdan uzoqlasha 
boshlagani, oddiy xalq uni anglay olmog‘oni, faqat o‘qumishli, ziyoli sinf anglay 
oladurg‘on bo‘lg‘oni»ni qayd etadi. XX asr boshlaridagi adabiyot tili jonli tilga 
ancha yaqinlashib, hamisha muvaffaqiyatga erishgani, shunga qaramay, adabiy til 
birligida ba’zan «boshvoqsizlik» kuzatilayotgani, shu bois adabiy til muayyan 
shevaga tayanishi lozimligini bayon qiladi. Ana shunday tayanch sheva sifatida 
Farg‘ona shevasini tavsiya etadi. Buning bosh sababi sifatida «bu kungi o‘zbek 
adabiyotining tili (undagi ba’zi bir mahalliychilikni e’tiborga olmaganimizda) 
Farg‘ona shevasining o‘zi» ekanini ko‘rsatadi. Uning fikricha, turmushga kirib 
kelayotgan yangi tushunchalarni ifodalamoq uchun «o‘z tilimizning boyligidan 
foydalanmoq»ni tavsiya etadi. «Agar bundoq so‘zlar u tilda topilmasa, ovrupocha, 
arabcha, forsiychadan olmoq» lozimligini uqtiradi. Masalan, telegraf, avtomobil, 
zavut, fabrika singari singib ketgan so‘zlarni «o‘z holiga qo‘yib, parovoz o‘rniga 
o‘txona, elektr o‘rniga simchiroq, geografiya o‘rniga yer biligi, astronomiya 
o‘rniga yulduz biligi, gidrologiya va gidrografiya o‘rniga suv biligi, petrografiya 

---

151 
o‘rniga tosh biligi, aerografiya o‘rniga havo biligi, mineralogiya o‘rniga ma’dan 
biligi, botanika o‘rniga o‘simlik biligi, agronomiya o‘rniga ekin biligi singari 
atamalarni qo‘llashga da’vat etadi. Morfologik jihatdan -di, -dir, -dan 
qo‘shimchalari jarangsiz undosh bilan tugagan asosga qo‘shilganda -ti, -tir, -tan 
holida talaffuz qilinsa ham, shakliy tamoyil asosida di, -dir, -dan shaklini yozish 
me’yorlashtirilishi kerakligi bayon qiladi.
Ashurali Zohiriy o‘zbek tilida singarmonizm mavjudligini e’tirof etadi. Lab 
ohangi, garchi qirg‘iz tili darajasida bo‘lmasa ham, ma’lum darajada borligi, lekin 
uning qo‘shimchalarga ta’sir qilmasligi, ana shu belgini ayrim omofonlarni 
yozishda farqlovchi belgi qilish lozimligini ko‘rsatadi. Masalan, urush (ot, yasama 
so‘z) – urish (fe’l), o‘rum (birinchi o‘rum beda) – o‘rim (xandagim) kabi. Lekin -
dir, -tir, -lik affikslarini lab unlisi qatnashgan asosdan so‘ng -dur, -tur, -luk 
(o‘qutur, tugukluk) tarzida yozishni taklif etgan Qayum Ramazon fikriga e’tiroz 
bildiradi va qo‘shimchalarga lab garmoniyasining ta’siri yo‘qligini e’tiborga olib, 
morfologik tamoyil asosida doim -dir, -tir, -lik holida yozishni tavsiya etadi. 
Ashurali Zohiriy to‘qqizta unli mavjudligini, lotin alifbosida ham ana shu to‘qqizta 
unli uchun harf olinishi kerakligini aytadi.
Xullas, Ashurali Zohiriy davrining zabardast ziyolisi sifatida o‘zbek tilining 
bir qator amaliy masalalarini hal qilishda faol ishtirok etdi.