Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

Maboniul-lug‘at
” asarini ilova qilgan. Mazkur lug‘atning kirish qismida 
Navoiy asarlarining soni ko‘rsatib o‘tiladi. Birinchi bo‘limda muallif bir qancha 
harakat nomlari va sifatdoshlarni izohlagandan so‘ng o‘tgan zamon, hozirgi - 
kelasi zamon, buyruq mayli, fe’lning bo‘lishsiz shakllari haqida to‘xtaladi. 
Kitobning ikkinchi bo‘limida ba’zi grammatik shakllarning shakllanishi jarayoni 
ko‘rsatiladi. Uchinchi bo‘limda olmoshlar, to‘rtinchi bo‘limda yuklama va 
morfemalar tavsifi, beshinchi bo‘limda yordamchi fe’llar, oltinchi bo‘limda 
orfografiya masalalari yoritiladi. Grammatikaning oxirida Navoiy asarlarida 
uchrovchi forscha unsurlar ilova qilinadi. “Maboniul-lug‘at”ning xarakterli tomon 
shundaki, u yoki bu shaklning fors va o‘zbek tilida qanday qo‘llanilishini 
ko‘rsatadi. Fikrni tasdiqlash uchun Fuzuliy va Navoiydan misollar keltiradi.
XVIII asr olimi xivalik Muhammad Rizo Xoksor “
Muntahabul lug‘at
” 
(tanlangan lug‘at)ida turli kasb-hunarlarga doir so‘z-terminlar, ijtimoiy-siyosiy va 
tabiiy fanlarning xilma-xil sohalariga tegishli ayrim so‘zlarning ma’nolarini alifbe 
tartibida izohlaydi. Navoiy asarlaridagi arabcha, forscha va o‘zbekcha so‘zlarga 
tavsif beriladi. Muhammad Rizo so‘z va iboralarni izohlar ekan, ulardan har 
birining semantikasini oydinlashtirish bilan birga, qo‘llanishini misollar bilan 

---

127 
yoritadi. “Mil” so‘zi “Hayratul-abror”, “Farhod va Shirin” asarlari va Fuzuliydan 
keltirilgan misollar bilan izohlanadi: 
mil ulkim, podshohlar g‘azab qilgan odamni 
ko‘ziga qizutub chekarlar, nobino bo‘lur, ermish. Bu ma’niga mavlono Fuzuliy 
buyururlar
.
Darhaqiqat, muallif Xoksor mazkur lug‘atini yaratishda Firdavsiy, Nizomiy, 
Sa’diy, Jomiy va Navoiy asarlaridan foydalangan. Xoksor lug‘atda bergan 
so‘zlarini adabiy yodgorliklardan misollar keltirib, izohini dallilaydi: 
hasab
so‘zining “fazl” va “hunar” hamda “ulug‘luk” ma’nolarida ishlatilishini 
ta’kidlaydi.
Lug‘atda o‘z davri ilmiy saviyasida astronomiyaga doir bir qator terminlar 
izohlanadi: 
sath 
– yuza, 
sathi xok
- yer yuzasi, 
mintaqa
– zona, 
qutr
- fazo, 
diametr, 
xatti ustuvo
- ekvator. Shuningdek, lug‘atdan musiqa, adabiyot, 
arxitektura va boshqa sohalarga tegishli so‘z-terminlar ham o‘rin olgan: 
hijo,
nazm, radif, majoz, balog‘at, tashbeh, razm, fasohat
.
Lug‘atda adabiy til materiallari jonli shevaga qiyoslanadi: 
ketmak, kelmak, 
kurmak
kabi so‘zlar xorazm va turkmanlarda 
gitmak, gelmak, gurmak
tarzida 
talaffuz etiladi. 
Xoksor asari XVIII asr ilmiy terminologiyasi haqida yetarli ma’lumot 
beruvchi manbadir. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, mazkur davr terminologiyasi 
ham aksariyat arabcha va forscha so‘zlar bo‘lganidan hozirgidan tamoman farqli. 
Demak, o‘zbek ilmiy terminologiyasi ham bir davrning emas, balki butun tarixiy 
jarayonning mahsulidir. 
XIX asrda Fatq Alixon Kojariy tomonidan 8000 dan ortiq so‘zga izoh 
berilgan