Ómir qáwipsizligi páni haqqinda tu`sinik. (2 saat)

Miynetti qorǵaw bólimi hám onıń xızmetkerleri tómendegi huqıqlarǵa iye:
- kárxananıń barlıq bólimlerinde miynet sharayatın tekseriw hám anıqlanǵan kemshiliklerdi dúzetiw boyınsha kórsetpe beriw. Kórsetpeni orınlaw bólim baslıqları ushın májbúriy bolıp esaplanadı. Onı tek ǵana kárxana baslıǵı yaki bas injener jazba buyrıq penen biykarlawı múmkin;mashina, úskene yaki bir orınlanıp atırǵan jumıs jumısshılardıń densawlıǵı hám ómirine qáwip tuwdırsa yaki avariyaǵa alıp keliw qáwpi bar bolsa, olardan paydalanıw qadaǵan etiledi hám bul kárxana baslıǵına bildiriledi;
- kárxana bólimlerinen miynetti qorǵawǵa tiyisli materiallardı soraw, miynetti qorǵaw boyınsha qaǵıyda, kórsetpe hám normativlerdi buzǵan adamlardan jazba túrde túsinik xatı talap qılıw;
- bólim hám tsex baslıqlarınan usı jumısqa ruxsatı bolmaǵan yaki miynetti qorǵaw boyınsha qaǵıyda hám kórsetpelerge ámel qılmaǵan adamlardı jumıstan shetletiwdi talap qılıw;
- salamat hám qáwipsiz jumıs sharayatın jaratıwǵa aktiv qatnasqan ayrım xızmetkerlerdi xoshametlew tuwralı hámde sonıń menen birge miynetti qorǵaw boyınsha qaǵıyda hám normativler buzılıwında ayıpker bolǵan adamlardı admin-strativlik juwapkershilikke tartıw tuwralı kárxana baslıǵına usınıs beriw.Bólim óz jumısında Ózbekstan Respublikası nızamlarına, joqarı shólkem-lerdiń buyrıqlarına, miynetti qorǵaw boyınsha normativ hújjetlerge, Wázirliktiń buyrıq hám kórsetpelerine, joqarı kásiplik awqam shólkemleri qararlarına hámde kárxananıń buyrıq hám kórsetpelerine tiykarlanadı.Keyingi waqıtlarda óndiristiń hámme tarawlarında Miynet Qáwipsizligi Standartları Dizimin (MQSD-SSBT) dúziw hám engiziwge úlken itibar berilmekte. Bunnan kútilip otırǵan maqset, óndiriste júz berip atırǵan baxıtsız hádiyselerdiń aldın alıw hám miynetti qorǵawǵa tiyisli bolǵan normativ hújjet - qáwipsizik nızamların tártipke salıw bolıp esaplanadı. Búgingi kúnge kelip miynet qáwipsizligi standartları 300 den artıp ketti hám olar tómendegishe standart diziminiń (0:1:2:3:4:5) gruppalarına bólinedi:
0 - Miynet qáwipsizligi tarawında standarlastırıwdı shólkemlestiriw hám metodikalıq tiykarların (yaǵınıy wazıypası, maqseti, atamaları, qáwipli derekler hám basqalar) belgilep beredi;
1 - Óndiristiń qáwipli hám zıyanlı derekleri boyınsha talaplar standartı;
2 - Ásbap hám úskenelerge qoyılatuǵın ulıwma qáwipsizlik talapları standartı;
3 - İslep shıǵarıw protsesslerine bolǵan qáwipsizlik talapları standartı;
4 - Qorǵanıw qurallarına bolǵan qáwipsizlik talapları standartı;
5 - Bina hám qurılıslarǵa bolǵan qáwipsizlik talapları standartı.
MQSD - bul insan salamatlıǵı hám onıń miynet protsessindegi qáwipsizligin támiyinlewge qaratılǵan hám bir-birine óz-ara baylanıslı bolǵan qáwipsizlik standartları jıynaǵı bolıp tabıladı. Qáwipsizlik standartları óndiristiń qáwipli derekleri boyınsha talap hám normativler ornatadı hám sonday aq óndiris protsessine hám qurallarına, barlıq qorǵanıw qurallarına hámde miynet qáwipsizligin anıqlawshı usıllarǵa talaplar qoyadı.MQSD quramında tórt túrli standart bar; mámleket standartı (MS - GOST), taraw standartı (TS - OST), regionlıq standart (RS - RST) hám kárxana standartı (KS - STP). Bunday standartlar diziminiń jaratılıwı nátiyjesinde miynetti qorǵawǵa baylanıslı talaplar tártipke keltirildi.
Olardı xalıqaralıq standartlar dizimi SEV (ST SEV 829 - 77) penen salıstırıw imkaniyatı tuwıladı.Xalıqaralıq ekonomikalıq birge islesiw (XEBİ) - shegarasında miynet qáwipsizligi boyınsha xalqaralıq standartlar dizimi shólkemlestirildi. Házirge shekem 160 tan artıq miynetti qorǵaw boyınsha XEBİ standartları islep shıǵılǵan. Usı kóz qarastan 1974 jılı birinshi márte texnika qáwipsizligi boyınsha dúzilgen standart GOST 12.0.001-74 MQSD pútkil dúnyada qolanılıp atırǵan xalıqaralıq standartlar dárejesine kóteriw maqsetinde 1982 jılı GOST 12.0.001-82 SSBT túrinde qayta dúzilip basılıp shıǵarıldı. Bunday mámleketlik standartlardıń oqılıwı tómendegishe: 12 - sanı MQSD niń tártip nomeri, 0 - bolsa gruppalar nomeri (bunday nomerler sanı házirshe altaw, yaǵınıy 0, 1, 2, 3, 4, 5), 001 - nomeri bolsa gruppa ishindegi tártip nomeri, 82 - sanı bolsa onıń tastıyqlanǵan jılın bildiriredi.Qáwipsizlik standartların óndiriske engiziw ushın arnawlı qadaǵalaw komissiyası dúziliwi kerek boladı. Onıń basqarıwında injener texnik xızmetker-leriniń engiziletuǵın standartlardı úyreniw tártibi hám múddeti belgileniwi, shólkemniń zárúr ásbap-úskeneler hám materiallar menen támiyinleniwi hámde texnikalıq hújjet hám joybarlardı qadaǵalaw kibi shólkemlestiriw jumısları alıp barıladı. Standarlardı engiziw hám orınlaw ústinen mámleketlik qadaǵalaw shólkemlestirilgen hám onı Ózbekistan Standartlar Qadaǵalawı Mámleketlik Komiteti alıp baradı. Bul qadaǵalaw hár bes jılda bir márte tekseriw ótkerip, standartlardıń durıs islewin qadaǵalaydı yaki kemshiligi dizimge alınadı.İnsan jasap atırǵan jámiyettiń negizin miynet quraydı. İnsan óz miyne-tiniń arqasında jámiyetke ózgerisler kirgizedi, onı bayıtadı, rawajlandıradı. Miynet insandı dóretti. Miynet arqalı tábiyattaǵı ózgerisler júz berdi. Mámlekettiń júzege keliwinde de miynettiń ornı júdáúlken bolǵan. Sebebi hár qıylı túrdegi miynet quralları, miynet bólistiriliwi sebepli insannıń sanası ózgerdi, jámiyettegi ózgerislerge bul tiykar boldı.Kóz aldıńızǵa keltiriń, eger biz miynet islemesek, izlenbesek, turmısta ne bolıwı múmkin edi? Bir mámlekettiń forması ekinshisi menen almasıwı, mámlekette ullı ózgerisler júz beriwi, qullası, barlıǵı insannıń miynetiniń arqasında júzege keledi. İnsan ózin-ózi támiynlewi, jaqsı turmıs keshiriwi ushın da miynet isleydi. Geypara shaxslar miynetsiz kún keshiriwdi kóz aldına keltire almaydı. “arrılıq pensiyasın alıp “boldı, endi men dem alıwım kerek” degen túsinikten qashadı, sebebi olar miynet islep úyrengen hám miynet olardıń turmıslıq zárúrligine aynalǵan.
Miynet hár qıylı bolıwı múmkin: - aqıl miyneti, qol miyneti. Qaysı túrde bolmasın, hárbir shaxstıń miynetke bolǵan qatnası nızam arqalı tártipke salınadı. Miynet qatnasların tártipke - qaǵıydaǵa túsiretuǵın nızamlar miynet nızamları dep ataladı.Miynet huqıqı ilimi miynet protsessindegi jumısqa kiriw, basqa jumısqa ótiw, jumıstan bosatıw, jumıs waqtın, dem alıs waqtın, is haqını belgilew, miynet tártibi, miynetti qorǵaw, miynet kelispewshiliklerin qarap shıǵıw tártibi usaǵan qatnaslardı tártipke saladı. Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyasınıń 37-statyasında hárbir shaxstıń miynet islew, erkin kásip tańlaw, ádalatlı miynet sharayatlarında islew hám nızamda kórsetilgen tártipte jumıssızlıqtan qorǵaw huqıqına iye ekenligi aytılǵan. Hárkim ózi tańlaǵan kásip boyınsha isleydi.Májbúriy miynet qadaǵan etiledi, sudtıńhúkimine muwapıq jazanı ótew yamasa nızamda kózde tutılǵan basqa jaǵdaylar buǵan jatpaydı.Miynet huqıqı dáreklerinde puqaralardıń miynetine baylanıslı barlıq máselelerdiń sheshiliw joları islep shıǵılǵan. Bul dáreklerdiń qatarına Ózbekstan Respublikasınıń konstitutsiyası, Ózbekstan Respublikasınıń Miynet nızamları kodeksi, respublikamızdıń basqa nızamları hám nızamshılıq hújjetler (máselen, “Xalıqtı jumıs penen támiynlew”, “Mayıplardı sotsiallıq qorǵaw”, “Jaslardıń miynetin qorǵaw”, “Hayal-qızlardıń awhalın jaqsılaw, analıqtı hám balalıqtı qorǵaw, shańaraqtı bekkemlew” haqqındaǵı) kiredi.
Miynet huqıqı dáreklerine sonday-aq Oliy Majlistiń nızamları, Prezidenttiń pármanları, Ministrler Kabineti, ministrlikler, mámleket komitetleri qabıl etken aktler de kiredi. Bul dárekler hárqıylı miynet qatnasların tártip sheńberinde saqlap turadı.