Mintaqaviy iqtisodiyot kafedrasi

1.1.1-rasm. Mehnat bozorining asosiy unsurlari
10
 
Mehnat bozori unda vujudga kelayotgan ishchi kuchi oqimlarini tartibga 
soladi. Bu oqimlar to’rtta asosiy yo’nalish bo’yicha yuzaga keladi: 
Birinchisi — ish bilan bandlarning ishni yo’qotishi natijasida ishsizlar safiga 
o’tishi. 
Ikkinchisi — ishsizlarni ishga joylashtirish va shu tariqa ularning ish bilan 
bandlar toifasiga o’tishi. 
Uchinchisi — ish izlashni to’xtatish, ya’ni mehnat bozoridan chiqib ketish va 
iqtisodiy faol aholidan iqtisodiy nofaol aholiga o’tish. 
To’rtinchisi — ilgari ishlamagan yoki xech qachon ish qidirmaganlarning ish 
qidirishi va ishga joylashishi, shu tariqa ularning iqtisodiy faol aholi toifasiga 
kirishishi. 
9
Ishmuhamedov A.E., Asqarova M.T.”O'zbekiston Milliy Iqtisodiyoti” 2003 127-b. 
10
Muallif tomonidan ishlandi(Rashidov M.) 
Mehnat bozorining asosiy 
unsurlari
Ishchi kuchini taklif qilish
Ishchi kuchiga talab
Ishchi kuchiga talab taklif 
nisbati asosida 
shakllangan– ish haqi 

---

11 
Mehnat bozorida ishchi kuchi yollanma mehnat sifatida namoyon 
bo’ladi. 
Yollanib ishlaydiganlar ish bilan bandlarning, shu jumladan menejerlar 
va ma’murlarning ham aksariyat ko’pchiligini tashkil qiladi. 
Faoliyati mulk shakllarining xilma-xilligi bilan belgilanadigan ish bilan 
bandlarning boshqa toifalari mulkdor tadbirkorlardan, o’z ishi bilan band 
xodimlardan, yordam beruvchi oila a’zolaridan iborat. Mehnat bozorisiz 
muvozanatli iqtisodiyotni bunyod etib bo’lmaydi, chunki iqtisodiyotni 
boshqarish, avvalo, odamlarning mehnat faoliyatini boshqarishni nazarda tutadi. 
Shuning uchun ko’plab chet ellik iqtisodchilar mehnat iqtisodiyoti va mehnat 
sotsiologiyasi masalalarini ish xaqi va ish bilan bandlik imkoniyatlarining o’zaro 
bog’liqligi, ta’lim va xodimlar tayyorlashga kapital mablag’ sarflashni 
rag’batlantirish va shu sarflarning samaradorligi, mehnatning ijtimoiy 
masalalarini mehnat bozori nuqtai nazaridan olib qaraydilar. 
Agar bozor iqtisodiyoti elementlarini turli-tuman bozorlar turkumidan iborat 
bo’lgan imorat deb tasavvur etsak, uning tomidan chakka o’tib, devorlari 
teshilgan bo’lsa ham imoratdan ma’lum muddat foydalanish mumkin. Lekin bino 
poydevorisiz bo’lsa, u albatta qulaydi. 
Mehnat bozori keng ma’noda tushuniladigan bo’lsa, mehnat miqdori va sifati 
muvofiq taqdirlanadigan, uni normal qayta tiklash hamda undan samarali 
foydalanishni ta’minlaydigan ijtimoiy munosabatlar, shu jumladan yuridik norma 
va tartibotlar tizimidir. Tor ma’noda mehnat bozorini ish beruvchilar — ishlab 
shiqarish vositalari egalari bilan yollanma ishchilar — ish kuchi egalari o’rtasidagi 
— birinchilarning mehnatga talabini va ikkinchilarning yashash vositalari manbai 
sifatida ishga yollanish bo’yicha ehtiyojlarini qondirish borasida shakllanadigan 
munosabatlar tizimi tarzida ta’riflash mumkin. 
Mehnat bozorining ishlashiga aloqador davlat tuzilmalari faoliyati 
amaliyotida unga turli ijtimoiy-iqtisodiy omillarni, shuningdek, siyosiy 
muammolarni hisobga olib, ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlar birligi prinsipidan 
kelib chiqib, ishchi kuchi bozori sifatida qaraladi. Ish bilan bandlik xizmati 
mehnat bozoridagi samarali siyosat bu, eng avvalo, faol ish bilan bandlik siyosati 

---

12 
o’tkazilishini, mehnat bozorining ishlashini yaxshilashni, mehnatkashlar va 
korxonalarning asoslangan xatti-harakatlari o’zaro uyg’unlashgandagina emas, 
balki ijtimoiy hamda siyosiy maqbul bo’lishi uchun bozorga qarshi turmay, unga 
muvofik 
ishlaydigan 
maxsus 
muassasalar 
(institutlar) 
va 
ijtimoiy 
infratuzilmaning samarali tarmog’ini yaratishni tushunadi. 
Bozor iqtisodiy munosabatlar yig’indisi sifatida ish kuchining egasi bilan 
uning xaridori (tadbirkor) o’rtasida tovar yoki xizmat ishlab chiqarilishi lozim 
bo’lgan aniq, ish joyi xususida yuzaga keladi. 
Ish kuchi egasi uchun u mehnat qilishi, layoqatini ko’rsatish, o’z ish kuchini 
qayta tiklashi uchun pul ishlab topishi mumkin bo’lgan ish joyiga ega bo’lishi 
imkoniyati yaratiladi. Tadbirkor uchun foyda olishning iqtisodiy sharoiti yuzaga 
keladi. Ish bilan bandlikning iqtisodiy munosabati tarkib topadi. Aynan mana 
shular mehnat bozorining ish bilan bandlik bozori sifatidagi asl mazmunini
belgilaydi. Ish bilan bandlik bozori milliy, mintaqaviy va mahalliy darajalarda 
ko’rib chiqilishi mumkin.