«Mintakaviy iktisodiyot va buxgalteriya xisobi» kafedrasi «Yashil iqtisodiyot» fanidan

a) 2019 yil - 63,6 mlrd. kVt-soat b) 2030 yil - 120,8 mlrd. kVt-soat

2. 
   rasm. O'zbekistonda elektr energiya ishlab chiqarish tarkibining istiqbolli ko'rsatkichlari, jamiga nisbatan foiz hisobida'¹
   

Respublikaning qayta tiklanadigan energetika sohasiga to'g'ridan- to'g'ri xorijiy investitsiyalami jalb qilishni faollashtirish inaqsadida, 2020- 2022 yillarda, xalqaro moliya institutlari bilan hamkorlikda “Build-own- operate’’ modelidan foydalangan holda investorlami aniqlash bo'yicha tenderlar (tenderlar va kim oshdi savdolari) o'tkaziladi, ular bilan elektr energiyasini sotib olish bo'yicha uzoq muddatli (25 yilgacha) shartnomalar tuziladi.
Shuningdek, respublikaning olis aholi punktlarida, ekoturizmni rivojlantirish rejalashtirilayotgan mintaqalarda hamda izolyatsiyalangan (yagona elektr energiyasi tizimiga ulanniagan) kichik quyosh elektr stansiyalarini yaratishga ham e’tibor qaratiladi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish korxonalari va sanoat texnoparklaming shaxsiy ehtiyojlari uchun elektr energiyasini ishlab chiqarish bo'yicha o'rta quvvatli (1-2 MVt) quyosh elektr stansiyalari quriladi. Iste’molchilaming o'z ehtiyojlari uchun elektr energiyasini ishlab chiqarish va ortiqcha elektr energiyasini tizimiga yetkazib berish qobiliyatining jadal o'sishini hisobga oigan holda, shuningdck, rcspubiikada investitsiya salohiyati faollashishini rag'batlantirish maqsadida 2021-2025 yillarda 150 mingga yaqin quyosh fotoelektr stansiyalarini (quwati 2-3 kVt) va uy xo’jaliklarining 2-2,5%ida suv isitgichlari (o'rtacha 200 litr) o'matishni ko'zda tutuvchi maqsadli dastur tasdiqlandi. 2026 yilga keiib. aholi tomonidan tiklanadigan energiya ob’ektlari o‘matilishini hisobga oigan holda, respublikadagi uy xo'jaliklarining 4,3%ini yiliga qariyb 800 min. kVt.s. hajmida elektr energiyasi bilan ta’minlash rejalashtirilmoqda.
Mamlakatimizda tiklanadigan energiya manbalaridan yana biri vodorod energetikasini rivojlantirish istiqbollari mavjud. O‘zbekiston Respubiikasi Prezidentining PQ-4779 - sonli “Iqtisodiyotning energiya sarnaradorligini oshirish va mavjud resurslami jalb etish orqali iqtisodiyot tarmoqlarining yoqilg'i-energetika mahsulotlariga qaramligini kamaytirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Qarori bilan “Iqtisodiyot tarmoqlarining y irik energiya sarflovchi korxonalarida energiya sarnaradorligini oshirish va yoqilg'i-energetika resurslarini tejash bo'yicha “Yo‘1 xaritasi» tasdiqlandi. Mazkuryo'l xaritasining 15-bandida “Vodorod energetikasini rivojlantirish bo'yicha uzoq muddatli milliy strategiyani ishlab chiqish” vazifasi belgilangan.
O'zgaruvchan muqobil energiya manbalaridan olinadigan energiya miqdori ko‘p bo'lganda, uning bir qismi hisobiga suvni parchalab vodorod gazi olish, ma’lum vaqt saqlash va bu gazni energiya tanqis bo'lganda ishlatib kompensatsiyalash inanbai sifatida foydalanish mumkin.
Vodorodning asosiy istemolchisi kimyo sanoati (vodorod asosan ammiak va metanol olishda ishlatiladi), shuningdek, neft-kimyo sanoati sanaladi. Neftni qayta ishlashda uning yordamida turli neft mahsulotlari oltingugurt birikmalaridan tozalanadi. Energetikada vodorod yuqori quvvatga ega turbogeneratorlarni sovitish uchun qo'llaniladi. Qora va rangli metallurgiyada oksidlardan tiklanuvchi toza metallar olishda vodoroddan foydalanadilar. Jumladan, yuqori tozalikdagi vodorod kimyoviy toza mis, volfram va molibden ishlab chiqarish uchun zarur. Radiotexnika sanoatida vodorod yarimo'tkazgichli uskunalar ishlab chiqarishda qo'llaniladi.
Vodorodning kislorodda yonish harorati - taxminan 3000 daraja, maxsus yondirgichlarda 4000 darajagacha chiqarish mumkin. Shu sababli vodoroddan olovga chidamli metallarni kavsharlash uchun foydalaniladi. Shuningdek, suyuq vodorod - raketa yoqilg'isi sifatida ishlatiladi.
Keyingi yillarda vodorod yoqilg'isidan, aynan energiya akkumulyatori sifatida ishlatilishi mumkin bo‘igan “yashil vodorod”dan foydalanish yo'nalishi rivojlana boshiadi. Bu “yashil vodorod"’ QTEM stansiyalarida ishlab chiqariladigan energiyaning ortiqcha qismidan foydalangan holda, suv N2O molekulalarini elektroliz yoki piroliz texnologiyalari yordaniida 2 vodorod atomi 2N va kislorod atomi O ga parchalash yo‘li bilan ishlab chiqariladi. Bu jarayon ekologik toza bo‘lib, atmosferaga faqat toza kislorod tashlanishi bilan kcchadi. Ajratib olingan vodorod, ishlatilguniga qadar, maxsus sig’imlarda saqlanadi. Shuningdek. vodorod iste’mol manziliga quvurlar orqati, transpon vositalariga o'matilgan sistemalarda yetkazilishi murnkin.
Vodorod quyidagi o‘rinlarda ishlatilishi murnkin:

1. 
   yoqilg'i sifatida — vodorod yonishi jarayonida faqat suv bug’lari ajralib chiqadi. Yonish jarayonida olingan issiqlik energiyasi bevosita issiqlik energiyasi sifatida ishlatilishi issiqlik elektr stansiyalarida elektr energiyaga aylantirilishi ham murnkin.
   
2. 
   yoqilg‘i elementlari sifatida - bu eleinentda vodorod yoqish jarayonisiz to‘g‘ridan-to‘g‘ri elektr energiyasi olinadi. Jarayon natijasida faqat toza suv hosil bo‘ladi. Bu elementiardan vodorod avtomobillarda ham foydalaniladi.
   

“Yashil energetika"’ nuqtai nazaridan vodorodli yoqilg'i elementlarida foydali ish koeffisienti o‘ta yuqori - 70-90%. Qiyoslash uchun: eng yaxshi ichki yonuv dvigatellari foydali ish koeffisienti 35-40%ni tashkil qiladi. Quyosh elektr stansiyalari uchun foydali ish koeffisienti atigi 15-20%ni tashkil qiladi va ob-havo sharoitiga bevosita bog‘liq. Eng yaxshi shamol elektr stansiyalarining foydali ish koeffisienti 40%gacha chiqadi, bu bug‘li generatorlamikiga teng, lekin shamol stansiyalari ham qulay ob-havo sharoitini va qiramatbaho xizmat ko‘rsatishni talab qiladi. Amalda istalgan quvvatdagi xavfsiz vodorod batareyalarini tayyorlash imkoniyati ularni ham uy xo’jaliklarida, transpon, fazo kemalarida, yirik sanoat ob’ektlarida elektr energiyasi manbai sifatida ishlatish imkonini beradi.
“Yashil energetika”ni rivojlantirish doirasida respublikaning energiya tanqis bo’Igan hududlarini arzón elektr energiyasi bilan ta’minlash, atrof muhitni yaxshilash va energiya samaradorligini oshirish, mahalliy sanoat va infratuzilmani rivojlantirish hamda yangi ish o'rinlarini yaratish kabi masalalar hal qilinadi

2. 
   Iqlim o‘zgarishlari oqibatlariga moslashish va tabiiy
   resurslardan oqilona foydalanish yoHlari
   

Global iqlim o‘zgarishi natijasida Markaziy Osiyodaso‘nggi 50-60 yil davomida muzliklar maydoni taxminan 30%ga qisqargan. Taxminlarga ko'ra, harorat 2°C ga ortganda muzliklar hajmi 50%ga, 4°C ga isiganda esa 78%gakamayadi. Hisob-kitoblarga ko'ra, 2050 yilgacha Sirdaryo havzasida suv resursi 5%ga, Amudaryo havzasida 15%gacha kamayishi kutilmoqda. O'zbekistonda 2015 yilgacha bo'lgan davrda suvning umumiy taqchilligi 3 mlrd. m³ dan ortiqni tashkil qilgan bo'lsa, 2030 yilga borib 7 mlrd. m³,2050 yilga borib esa 15 mlrd. m³ni tashkil qilishi mumkin.
Respublika hududi o'ziga xos tuproq va iqlim sharoitiga ega bo‘lib, tabiiy drenajning yetishmasligi, yer osti suvlari minerallashuvi darajarining yuqoriligi natijasida bir qator hududlar "birlamchi sho'rlangan”. Shu bilan birga, suv resurslaridan oqilona foydalanmaslik va boshqa antropogen omillaming salbiy ta’siri natijasida ayrim hududlarda yerlarning "ikkilamchi sho’rlanishi” kuzatilib, 45,7 foiz sug'oriladigan yer maydoni turli darajada sho'rlangan²³⁹.
Mamlakatimizda iqlim o'zgarishlariga moslashish va resurslardan oqilona foydalanish masalalari hukumat tomonidan tarmoqlar va sohalar darajasida ishlab chiqilgan va amaliyotgatatbiq etilayotgan maqsadli davlat dasturlarida o‘z ifodasini topmoqda.