«Mintakaviy iktisodiyot va buxgalteriya xisobi» kafedrasi «Yashil iqtisodiyot» fanidan

Qozog‘istonda “yashil o‘sish”ni ta’minlashning maqsadli ko^brsatkichlari^2W

Sektor	Maqsad	2020 y.	2030 y.	20S0 y.
Suv resurslari	Suv resurslari taqchilligini bartaraf etish	Aholini suv bilan to‘liq ta’miniash	Qishloq xo‘jaligini suv bilan ta’minlash (2040 y.)	Suv muammosini to‘liq hal etish
Qishloq xo'jaligi	Mehnat unumdorligini oshirish	3 marta
	Hosildorlikni oshirish. t/ga	1,4	2,0
	Sug‘orish xarajatlarini pasaytirish, m^3/t	450	330
Energiya samaradorligi	YalM energiya sig‘imkorligini pasaytirish (2008 yilga nisbatan)	25% (2015 yilga nisbatan 10%)	30%	50%

jadval (davomi)
Qozog‘istonda “yashii o‘sish”ni ta'minlashning maqsadli
ko‘rsatkichlari^M4

Sektor	Maqsad	I 2020 y.	2030 y.		2050 y.
Energetika	Elektroenergiya ishlab chiqarishda tiklanadigan manbalar ulushi	Quyosh va shamol cnergiyasi: 3%	30%	50%
	Hududlami gazlashtirish	20%	25%	50%
	CO2 darajasini pasaytirish	2012 yil daraj asiga erishish	15%	40%
Atrof muhit muhofazasi	Atrof muhitga oltingugurt va azot oksidlarini chiqarish		Yevropa darajasiga erishish
Chiqindilami yo'q qilish	Aholi punktl andan maishiy chiqindilami olib chiqish		100%
	Chiqindilami sanitar saqlash		95%
	Chiqindilami qayta ishiash		40%	50%

Konsepsiyaga muvofiq iqtisodiyotga “yashii texnologiyalar”ni joriy etish Qozog‘iston energiya samaradorligini 40-60%ga oshirish, suv iste’molini 50%ga qisqartirish imkonini beradi. “Yashii o'sish modeli’'ga o‘tish esa sanoatning an’anaviy va yangi tarmoqlarida 500 000 dan ortiq yangi ish o'rinlarini yaratadi, aholi tunnush darajasi va sifatini yaxshilashga yordam beradi.

Konsepsiyada Qozog‘iston infratuzilmasini yangilash zaruriyatiga alohida e’tibor qaratiladi. 2030 yilgacha Qozog'istondagi binolaming yarmidan ortig'i (55%), elektrstansiyalaming 40%i qurib bitkaziladi. Bundan tashqari bu davrga kelib avtomobillar parkining 80%i yangi mashinalardan iborat
Mamlakatda elektroenergiya ishlab chiqarishda tiklanadigan energiya manbalarining ulushi yuqori emas. 2019 yilda elektroenergiya ishlab chiqarishda tiklanadigan energiya manbalari ulushi 2,3%ni tashkil etdi. Vaholanki, mamlakatda mavjud muqobil energiya salohiyati yiliga 1000 MVt dan ortadi. Shu bilan bir vaqtda Qozog'istonda tiklanadigan energiya manbalarini o'zlashtirish sur’atlari jadallashib bormoqda. Jumladan, 2014-2019 yillarda muqobil energiya ishlab chiqarish quvvatlarini oTnatish deyarli 6 martaga oshdi (9.3.2.3-jadval).
9 3.2.3-jadvul
Qozog‘istonda tiklanadigan energiya manbalarini o‘zlashtirish dinamikasi²⁹⁵

	2014 y.	2019 y.
Amaldagi tiklanadigan energiya manbalari ob'ektlari	26	87
O'matilgan quvvatlar, MVt	178	1042
shu jumladan:
Shamol stansiyalari	53	283
Quyosh stansiyalar	5	529
Uidro elektrstansiyalar	119	228
Bio elektrstansiyalar	0,35	2Л

Qozg‘iston hukumati tiklanadigan energiya manbalarini o'zlashtirshni rag'batlantirish maqsadida imtiyozli tariflar va boshqa dastaklardan foydalanishga harakat qilmoqda. Jumladan, muqobil energiya ishlab chiqaruvchilar uchun o'zgarmas imtiyozli tariflar 15 yilga har yili inflyatsiyani hisobga oigan holda indeksatsiya qilish sharti bilan taqdim etiladi. 2019 yilda ikki qismdan iborat imtiyozli tarif ishga tushdi: elektroenergiya uchun tarif (o‘zgaradigan qism) va o‘matilgan quvvatlar uchun tarif (o'zgarmaydigan qism). Ushbu islohotlar elektroenergiya ishlab chiqarish sohasiga xususiy investorlarni jalb etish imkoniyatini oshiradi.

Qozog‘iston Respublikasi ‘‘yashil iqtisodiyof’ni baholash ko‘rsatkichlarini amaliyotga joriy etish borasida xalqaro tashkilotlar bilan faol hamkorlik olib boradi. Jumladan, 2019 yilda IHTT tomonidan nashr etilgan “Qozog‘iston Respublikasida Yashil o‘sish ko‘rsatkichiarini joriy etish”, deb nomiangan hisobotida tashkilot taklifetgan ko‘rsatkichlaming 54 tasidan 44 tasi Qozog‘iston amaliyotga joriy etilgan. Ushbu hisobotda 2020 yildan Parij bitimining kuchga kirishi munosabati bilan uglerod bozorini moliyalashtirish; “yashil o‘sish” bilan bog‘liq barcha turdagi ilmiy tadqiq va tajriba konstruktorlik ishlari; noenergetik materaliardan samarali foydalanish; “yashil” ish o‘rinlari, ekologik tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini ishlab chiqish tavsiyasi berilgan²³².
Qozog‘istonda tiklanadigan energiya manbalarini o‘zlashürish va energiya tejovchi texnologiyalarni davlat tomonidan qo‘liab-quvvatlash tadbirlarining faol amalga oshirilayotganligiga qaramasdan “yashil iqtisodiyof’ga 0‘tish maqsadlariga erishishda jiddiy muammolar mavjud. Mamlakat hukumati atrof muhitni muhofaza qilish sohasida keng miqyosli islohotlar va loyihalami amalga oshirdi, ammo “yashil” texnologiyalarni iqtisodiyotga faol joriy etish uchun zarur qulay institutsional muhit hozircha yaratilgani yo'q. Qulay institutsional muhit yaratish uchun investitsiya, byudjet, soliq, ekologiya, biznes va “yashil” tashabbuslami qo'llab- quvvatlash sohalarida chuqur islohotlami amalga oshirish zarur.

4. 
   Belorussiya Respublikasi
   

Belorussiya Respublikasi Markaziy Yevropa mintaqasida boy tabiiy salohiyati va rivojlangan inson resurslari bilan ajralib turadi. Mamlakat rivojlangan sanoat va qishloq xo'jaligiga ega. Shu bilan bir qatorda Belorussiya iqlim o‘zgarishi, Chiqindilaming paydo bo‘lishi va to‘planib qolishi, ekotizimlaming degradatsiyalashuvi, atmosfera havosi va suv rnanbalarining ifloslanishi, bioxilma-xillikning qisqarib borishi kabi o‘zaro bog‘liq iqtisodiy va ekologik muammolarga duch keimoqda.
Belorussiya Respublikasining “yashil iqtisodiyot”ga o‘tish zaruriyatini mamlakatda mavjud real ekologik va iqtisodiy muammolar orqali asoslash mumkin:

• 
  mamlakat hududining 20%dan ortig‘i Chemobil AES halokati natijasida radionuklidlar bilan zaharlanganligi;
  
• 
  atomsfera havosining ifloslanishida transport ulushining yuqorligi - harakatdagi transport vositalarining havoni ifloslantirishdagi ulushi 70%ga yetadi, vaholanki, jahondagi o^!rtacha ko‘rsatkich 20%dan oshmaydi;
  
• 
  botqoq yeriami keng miqyosda quritish natijasida tabiiy ekotizimlaming jadal sur’atlarda transformasiyalashuvi (bio xilma- xilükning yo'qolib borishi, yerlarning degradatsiyalashuvi, daryolaming sayozlashishi va boshqalar);
  
• 
  chiqindilaming to'planib borishi (birinchi o'rinda kaliy va fosforli mineral o‘g^¡itlar ishlab chiqarish bilan bog'liq chiqindilar);
  
• 
  qishloq xojaligining tabiiy muhitga salbiy ta’siri (pestisidlar, mineral o‘g‘itlardan foydalanish);
  
• 
  energiya iste’molining yuqoriligi - mamlakatda YaIMning energiya sig‘imkorligi G'arbiy Yevropa mamlakatlariga nisbatan 1,5-2 marta yuqori.
  

Belorussiyada “yashil” iqtisodiyof’ni shakllantirish masalalari quyidagi strategik dasturlarda o‘z ifodasini topgan:

1. 
   Belorussiya Respublikasini 2016-2020 yillarda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturi.
   
2. 
   Belorussiya Respublikasida 2020 yilgacha “yashil iqtisodiyof’ni rivojlantirish bo'yicha Milliy harakatlar rejasi (2016 y.).
   
3. 
   Belorussiya Respublikasini 2030 yilgacha ijtimoiy-iqtisodiy barqaror rivojlantirish milliy strategiyasi.
   

Belorussiyaning 2030 yilgacha barqaror rivojlanish milliy strategiyasi “inson - iqtisodiyot - atrof muhit” triadasiga asoslanadi. Strategiyada asosiy e’tibor quyidagilarga qaratiladi:

• 
  iqtisodiy siyosat va dastaklaridan foydalanish;
  
• 
  “yashil iqtisodiyot” uchun ta’lim;
  
• 
  fan va innovatsiyalar.
  

Milliy strategiyani ikki bosqichda amalga oshirilishi rejaiashtirilgan:
Birinchi bosqich - 2016-2020 yy. Ushbu bosqichda “yashil iqtisodiyot” tamoyillarini hisobga oigan holda sifat jihatdan muvozanatlashgan iqtisodiy o‘sishga o‘tish, mamlakat raqobatbardoshligi va aholi turmush sifatini oshirish asosi bo'lgan yuqori texnologik ishlab chiqarishni ustuvor rivojlantirishga alohida e’tibor qaratiladi.
Ikkinchi bosqich - 2021-2030 yy. Barqaror rivojlanishni qo’llab- quwatlash asosida ma’naviy qadriyatlami oshirish va insonni rivojlantirishning yuqori darajasiga erishish, fan sig'imkorligi yuqori ishlab chiqarishni jadal sur'atlarda rivojlantirish, tabiiy kapitalni saqlab qolgan holda “yashil iqtisodiyof’ni shakllantirish mazkur bosqichning ustuvor yo‘nalishlari sanaladi.
Belorussiya MDHda Qozog‘istondan keyin “yashii iqtisodiyof’ni rivojlantirish to‘g‘risida milliy dastur qabul qilgan mamlakat hisoblanadi. Belorussiya Respublikasining 2020 yilgacha yashil iqtisodiyotni rivojlantirish bo’yicha milliy harakatlar rejasi “yashil iqtisodiyof’ni jahon amaliyoti hilan taqqoslash asosida sifat jihatdan baholash imkonini beruvchi dasturdir. Dastur “yashil iqtisodiyof’ning turli sohalarini rivojlantirishga yo’naltirilgan qirqqa yaqin chora-tadbirlar, “yashil iqtisodiyot” tamoyillarini amaliyotga tatbiq etishga yo'naltirilgan o'ndan ortiq baholash mezoniarini qamrab oladi.
Milliy rejada “yashil iqtisodiyot”ni rivojlantirish borasida quyidagi vazifalami hal etishni taqozo etadi:

• 
  mamlakatda “yashil iqtisodiyot” tamoyillarini amaliyotga tatbiq etish uchun zarur shart-sharoitlarni aniqlash;
  
• 
  “yashil iqtisodiyoC’ning ustuvor tarmoqlari va faoliyat sohalarini belgilash;
  
• 
  “yashil iqtisodiyot” tamoyillarini amalga oshirish bo'yicha
  

institutsional vatarmoq chora-tadbirlari majmuasini shakllantirish;

• 
  “yashil iqtisodiyot” tamoyillariga muvofiq iqtisodiy faoliyat
  

samaradorligini baholash.
Belorussiya Respublikasi “yashil iqtisodiyot”ni rivojlantirish konsepsiyasining ustuvor yo'nalishlari quyidagilardan iborat:

• 
  yalpi ichki mahsulotning energiya sig'imkorligi darajasini pasaytirish, yangi texnologiyalar va materiallardan foydalanish hisobiga energiya samaradorligini oshirish;
  
• 
  tiklanadigan energiya resurslari salohiyatidan foydalanish imkoniyatini oshirish;
  
• 
  elektrotransport infratuzilmasini rivojlantirish va “aqlli” shaharlar konsepsiyasini amalga oshirish;
  
• 
  energiya tejovchi uy-joylar qurilishini rivojlantirish va uy-joy fondining energiya samaradorligini oshirish;
  
• 
  organik mahsulotlar ishlab chiqarish uchun sharoitlar yaratish;
  
• 
  barqaror ishlab chiqarish va iste’molni shakllantirish;
  
• 
  ekologik turizmni rivojlantirish.
  

Belorussiya Respublikasida “yashil iqtisodiyot”ga o'tish quyidagi tamoyillarga asoslanib amalga oshiriladi:

• 
  “yashil iqtisodiyot”ga o‘tish tamoyillarining barqaror rivojlanish tamoyillari bilan muvofíqligi;
  
• 
  ijtimoiy va ekologik oqibatlaming oldini olish;
  
• 
  tabiiy va ijtimoiy kapitalni baholash;
  
• 
  iste’mol, ishlab chiqarish va resurslardan baqaror, samarali foydalanish;
  
• 
  “yashil ish o‘rinlari”ni yaratish, qashshoqlikni bartaraf etish, iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarida raqobatbardoshlikni oshirish;
  
• 
  turli avlodlar o‘rtasida bo'lganidek bir avlod doirasida ham adolat va xolislikni ta’minlash.
  

2016 yil 20 sentyabrdan “yashil iqtisodiy of’ga Belorussiya Respublikasi Parij bitimining o‘ttizinch¡ ishtirokchisiga aylandi. Boshqa ko‘plab mamlakatlar bilan taqqoslaganda Belarussiyada quyidagi sabablarga ko'ra Parij bitimi talablariga ko'proq moslashish imkoniyati mavjud:

• 
  mamlakat hududining katta qismi o'rmonlar bilan qoplanganligi;
  
• 
  katta hajmdagi suv resurslarining mavjudligi;
  
• 
  botqoq yerlar va muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar maydonining kattaligi.
  

Belcrussiyada Parij bitimi taiablarini amalga oshirish bo'yicha quyidagi miiliy dasturlar ishlab chiqilgan:
1.2030 yilgacha issiqxona gazlarining o‘rmon va botqoqlar tomonidan yutilishini kengaytirish bo'yicha Miiliy harakatlar rejasi;

2. 
   Belorussiya Respublikasining 2050 yilgacha issiqxona gazlari emissiyasini qisqartirish bo'yicha uzoq muddatli strategiyasi;
   
3. 
   Iqlim o'zgarishiga moslashish doirasidagi harakatlar rejasi.
   

Issiqxona gazlari emissiyasini 2030 yilda 1990 yil darajasining 28%iga qadar qisqartirish Belorussiya Respublikasining Parij bitimi bo'yicha asosiy majburiyatlaridan biri hisoblanadi. Mamlakatda 1990-2018 yillarda yerdan fbydalanish va o'rmon xo'jaligini qo'shmagan holda issiqxona gazlari emissiyasi miqdori 40,7%ga qisqarib. 1990 yil darajasining 59,3%iga tenglashgan (9.3.4.1-jadval).

1. 
   jadval