|
1-o’quv topshiriq
T-chizma grafik organayzerlari
Hozirgi zamon psixologiyasining ilmiy tadqiqot metodlariga doir muammoli masalalarni yechimini topishga yordam beradi va “T-chizma” usuli orqali muammo hal qilinadi.
|
1)
Kuzatish metodining afzalligi
|
Kuzatish metodining kamchiliklari
|
|
|
2)
Eksperiment metodining afzalliklari
|
Eksperiment metodining kamchiliklari
|
|
|
3)
Suhbat metodining afzalliklari
|
Suhbat metodining kamchiliklari
|
|
|
4)
So’rovnoma metodining afzalliklari
|
Surovnoma metodining kamchiliklari
|
|
|
5)
Sotsiometriya metodining afzalliklari
|
Sotsiometriya metodining kamchiliklari
|
|
|
Jonlantirish uchun savollar:
1. Ҳозирги замон психологиясининг қандай соҳалари мавжуд?
2. Психология фанидаги дифференциация ва интеграция жараёни нима билан боғлиқ?
3. Психологиянинг бошқа фанлар билан алоқаларини очиб беринг.
4. Психология фанининг йирик илмий йўналишлари ва мактаблари
5. Ўзбекистонда психология фанининг ривожланиига ҳисса қўшган олимлар?
|
Insert usulidan foydalanib ishlash qoidasi
1.Ma’ruza matnini o’qib, matnning chetiga quyidagi belgilarni qo’yib chiqing:
V-bilaman
+ – men uchun yangi ma’lumot
–– men bilgan ma’lumotni inkor qiladi
? – noaniq (aniqlashtirish talab qiladigan) qo’shimcha ma’lumot
2.Olingan natijalarni jadval shaklida rasmiylashtiring.
№
|
Mavzu savollari
|
V
|
–
|
+
|
?
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2-MAVZU: PSIXOLOGIYA FANINING TARAQQIYOT TARIXI
Reja:
Психология фанининг тараққиёт тарихи ва ривожланиш босқичи.
Психология фанининг йирик илмий йўналишлари ва мактаблари
Ўзбекистонда психология фанининг ривожланиш тарихи.
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Psixologiya fanining fanlar tizimida tutgan o’rni, hozirgi zamon psixologiyasining tamoyillari, tuzilishi, ilmiy tadqiqot metodlari haqidagi bilimlarni shakllantirish.
O’quv faoliyatining natijasi: Talabalarga psixologiyaning fanlar bilan aloqadorligi, hozirgi zamon psixologiyasining tamoyillari, tuzilishi va tadqiqot metodlari haqida dastlabki bilimlar berish hamda mazkur jihatlar inson shaxsini o’rganish ob’ekti ekanligi asoslab berildi.
|
Психология фанининг тараққиёт тарихи ва ривожланиш босқичи.
Psixologiya ko’plab fanlar bilan uzviy bog’liq holda rivojlanib bormoqda. Fanlar orasidagi bog’liqliklar psixologiyaning fanlar tizimidagi o’rnini belgilab beradi. Bizga ma’lumki, mavjud fanlar gumanitar, tabiiy va falsafiy turlarga bo’linadi. Bir qator bir-biri bilan yondosh bo’lgan fanlar mazkur tasniflashga kiritiladi, lekin psixologiya mustaqil fan sifatida namoyon bo’ladi. U inson ruhiy faoliyatining tabiiy, tarixiy va ijtimoiy tomonini o’rganadi. Psixologiya barcha turdagi fanlar orasida muhim o’rinni egallaydi. Psixologiya falsafa, tarix, san’atshunoslik, texnika, pedagogika fanlari bilan uzviy bog’liq. Psixologiya falsafa fani bilan chambarchas bog’langan. Bu bog’liqlik ikkala fanning inson va uning hayoti mohiyatini to’la anglash va rivojlantirish an’analarini belgilashdagi o’rni va ahamiyatidan kelib chiqadi. Sotsiologiya fani ham yangicha munosabatlar sharoitida o’z taraqqiyotining muhim bosqichiga erishar ekan, psixologiya ushbu fan tomonidan qo’lga kiritilgan yutuqlardan foydalanadi hamda ularning qo’llanilishiga, ommalashishiga baholi qudrat xizmat qiladi. Ayniqsa, psixologiyadan mustaqil ravishda rivojlanib, ajralib chiqqan bugungi taraqqiyot davrimizda alohida ahamiyat kasb etgan ijtimoiy psixologiyaning sotsiologiya bilan aloqasi uzviy bo’lib, ular jamiyatda ijtimoiy taraqqiyot va rivojlanishni ta’minlash ishiga xizmat qiladi. Pedagogika bilan psixologiyaning o’zaro hamkorligi va aloqasi an’anaviy va azaliy bo’lib, ularni yosh avlod tarbiyasining zamon talablari ruhida amalga oshirishdagi roli va nufuziga xosdir. O’z-o’zidan ravshanki, bunday aloqa hamisha ham mavjud bo’lib kelgan va buni ilg’or psixologlar va pedagoglar tushuntirib berishga harakat qilishgan. Rus pedagogi va psixologi K.D.Ushinskiy pedagogika uchun o’z ahamiyatiga ko’ra psixologiya barcha fanlar ichida birinchi o’rinda turadi, deb ta’kidlagan edi. Kishini har jihatdan tarbiyalamoq uchun, - deb qayd etgan edi K.D.Ushinskiy, uni har jihatdan o’rganmoq darkor. Tabiiy fanlar – biologiya, fiziologiya, ximiya, fizika va boshqalar psixik jarayonlarning tabiiy fiziologik mexanizmlarini tushunish va shu orqali ularning kechish qonuniyatlarini ob’ektiv o’rganish uchun materiallar beradi. Ayniqsa, bosh miyaning hamda markaziy asab tizi-mining psixik faoliyatlarini boshqarishda va ularni muvofiqlash-tirishdagi rolini e’tirof etgan holda psixologiya fani tabiiy fanlar erishgan yutuqlar va ulardagi tadqiqot usularidan omilkorona foydalanadi.
|
Психология фанининг йирик илмий йўналишлари ва мактаблари
Психология фанининг ривожланиши қатор босқичларни ўз ичига қамраб олиб, бу даврларда самарали тадқиқот ишлари олиб борилган. Айнан тадқиқот ишларини самарали бўлиши учун фан доирасида тамойилларни ишлаб чиқиш учун зарурат сезила бошлади. Бу борадаги ишлар Америка ва бошқа чет эл психологияси йўналишлари намоёндалари томонидан илгари сурилди. XX аср бошларида бихевиоризм, фрейдизм йўналишлари вужудга келган эди. Бихевиоризм йўналиши ҳайвонларда ўтказилган кузатишлар натижасига асосланган бўлиб, унинг намоёндалари Э.Торндайк ва Дж.Уотсонлар ҳисобланади. «Бихевиоризм» инглиз тилида “ҳулқ-атвор” деган маънони билдиради. Бу оқим психика ва онгни инкор қилиб, ҳулқ билан ташқи муҳит ўртасидаги муносабатларни, қонуниятларни текширишни таклиф қилади. Уларнинг фикрича, психологиянинг вазифаси стимулга (қўзғатувчи), яъни сезги аъзоларига таъсир қилаётган қўзғатувчига ўқ отиш, унга қандай жавоб реакцияси бўлишини, ёки бундай реакцияни қандай стимул туғдиришини олдиндан айтиб бера олишдан иборат. Бихевиористларнинг формуласи «S -> R» дир.
Фрейдизм йўналишига веналик психиатр З.Фрейд асос солган. Унинг фикрича, одам моҳиятига кўра ҳайвонга ўхшайди. Одамнинг хулқ-атвори ва харакатлари иккита тамойилга: роҳатланиш ва реаллик тамойилига бўйсундирилган бўлади. Бу оқим ҳам инсоннинг онгига ишонмайди З. Фрейд ўзининг психологик назариясини одам ҳақидаги, жамият ва маданият ҳақидаги умумий таълимотга айлантириб, ғарб мамлакатларида катта эътибор қозонди
O’n sakkizinchi asrda emperik va assotsianistlar fikri bilan bir qatorda psixologiyaning yangi oqimi dunyoga keldi.Bu oqimni Frebel,Pestolotsiy,Russo kabi naturalistlar ommaga targ’ib etishgan.Ular ratsionalist va emperiklar tomonidan ishlab chiqarilgan yuqori ong nazariyasiga qarshi turishgan.Ular odam faqat aql va fikrdan iborat degan tushunchaga qarshi xissiyot va tuyg’u birinchi o’rinda turishini ta’kidlab kelishgan.
Emperik va naturalistlarning nazariyasiga mutlaqo qarama-qarshi bo’lgan psixologiyaning yangi yo’nalishi paydo bo’ldi (nazariyaga muvofiq qalb va ruhiyat tafakkur,tafakkur,xotira kabilarga bo’lingan).Bu oqim o’n sakkizinchi asrning birinchi yarmida nemis tafakkurchisi Kristian Volf tomonidan amalda qo’llana boshlandi.Psixologiyaning bu yo’nalishi o’n to’qqizinchi asrgacha, ya’ni nemis olimi Gerbart yaratilgan yangi gerbartian yo’nalishi paydo bo’ldi.Shu nazariyaga muvofiq yangi fikrlar eskisidan ustun chiqdi.Shaxsning harakatlari va aqliy faoliyati Gerbartning aytishicha fikrlar o’rtasida doimo kurash bo’lib o’tadi, har bir fikr harakatda va ularning hammasi inson onggida qolishga harakat qiladi.Manashu tushunchani isbotlash uchun u matematik formulalar,aqlni tashkil etuvchi qonun-qoidalarni ishlab chiqqan.
|
Ўзбекистонда психология фанининг ривожланиш тарихи.
Психологиянинг фан сифатида юртимизда ривожланиш тарихига эътибор берадиган бўлсак шуни таъкидлаш лозимки, у охирги ўн йилликлар мобайнида шаклланмоқда, холос. Лекин тарихан, умуман психологиянинг Ўзбекистон ҳудудида шаклланишини таҳлил қилинса, унинг диний-фалсафий олимлар ва қарашлар тизимида ўзига хос тарзда шаклланиб кёлганини кўриш мумкин. Масалан, эрамизнинг II-III асрларида ривож топган манихизм (асосчиси Мани) ёки маздакизм (асосчиси Маздак) ва бошқалар ўз диний қарашлари тизимида ижтимоий муносабатлар, ижтимоий адолат ва шахснинг ўзига хослиги каби ғояларни кенг ташвиқот қилганлар. Лекин тарих бизга шундан дарак берадики, яхлит, систематик ижтимоий психологик қарашлар системаси умуман бўлмаган. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, Ўзбекистонда ўтказилаётган психологик тадқиқотлар асосан оила ва оилавий муносабатларга бағишланган. Чунончи, биринчи ижтимоий психологик тадқиқот ҳам 70- йилларнинг охири 80- йилларнинг бошида И. Ёқубов томонидан ўтказилган бўлиб, у оилавий муносабатларнинг барқарорлиги ва эр-хотин ижтимоий ролларининг мувофиқлигини таъминловчи социал-психологик омилларни ўрганди. Тадқиқот натижасида, шу нарса аниқландики, оила аъзоларининг роллар борасидаги мувофиқ ўзаро муносабатлари оилавий хамжиҳатликнинг муҳим шартидир. Оилавий мажоролар эса, асосан ҳозирги замон ўзбек аёлининг ижтимоий меҳнат билан бандлиги ҳамда оилавий муносабатларда эскилик сарқитларининг сақланиб қолганлигидадир.
Ғ.Б.Шоумаров ва Е.А. Моршиналарнинг (1986) тадқиқотларида эса оилада болалар тарбиясига бевосита таъсир кўрсатадиган ижтимоий-психологик омиллар ўрганилди, чунончи, унда ўзига хос миллий ва анъанавий ўзаро муносаоат хусусиятларининг ўрни белгиланди.
Оилавий муносабатлар психологияси хусусида ўтказилган муҳим тадқиқотлардан бири Н. Соғиновнинг ўзбек оиласига хос бўлган никоҳ ва оила муносабатлари - никоҳдан қониқиш, никоҳ мотивлари, оила қуришнинг ўзбекларга хос бўлган ёш хусусиятлари, ёш ўзбек оилаларидаги психологик можаролар ва ажралишларнинг сабабларини систематик тарзда ўрганган илмий ишидир. Бу тадқиқотда илгари ҳеч ўрганилмаган илмий маълумотлар тўпландики, уларга кўра, ўзбек оиласининг қурилишига сабаб бўладиган асосий мотив—бу “Фарзандли булиш”, (биринчи ўринда), иккинчи ўринда “Жамоатчиликнинг гап-сўзига қолмаслик”, учинчи ўринда “Ота-она ва қавми-қариндошларнинг истакларини бажо этиш” ва ҳоказолар аниқланди. Н.Соғиновнинг тўплаган маълумотлари ёш оилалар, можароли оилалар ва ёшлар тарбияси билан машғул бўлганлар учун муҳим илмий йўл-йўриқдир.
Бундан ташқари, охирги йилларда катта гуруҳлар психологиясига оид қатор тадқиқотлар ўтказилди. Масалан, В.М.Каримованинг ўзбек хотин-кизлари ижтимоий тасаввурларининг ўзгариши механизмини ўрганишга бағишланган тадқиқоти (1987), Э. Усмоновнинг ўзбек аёлларининг суицидал (яъни ўз-ўзига ўт қўйиш) хулқ-атворининг ижтимоий-психологик сабабларини ўрганишга бағишланган тадқиқоти (1993), Е. Нўъмонованинг ўзбек оилаларидаги репродуктив установкаларнинг хусусиятларига бағишланган, М.Зокированинг эркак ва аёллардаги роллар ҳакидаги тасаввурларнинг ўзига хослигини ўрганишга бағишланган илмий тадқиқоти, М.Тошпўлатовнинг ўзбек ёшларидаги ижтимоий хулқ-атворнинг бозор иқтисодиёти шароитидаги ўзига хос қирраларини ўрганишга қаратилган ишлари ва бошқалар шулар жумласидандир. Бу тадқиқотлар натижасида яқин келажакда янги этнопсихологик концепция шаклланади ва бу республикамиздаги илмий ишларнинг ривожига ўз ҳиссасини қўшади.
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
