|
3. «Avesto» – qadimgi tariximizni o‘rganishda noyob manba
O‘z mazmuni, mohiyatiga ko‘ra, yakkaxudolilik, insonparvar-
lik, mehr -shafqat, mehnatsevarlik, yurtparvarlik g‘oyalarini taran-
num etib, odamzod ahlini bunyodkorlik, yaratuvchanlikka unda-
gan mu qad das «Avesto» olis tariximizning asl durdona asarlari sira-
siga kira di
13
. «Ave sto» kitobi miloddan avvalgi ming yillik boshlari
va o‘rta lari da hududimizda yashagan qadimgi xalqlarning o‘ziga xos
turmush tarzi, xo‘jalik mashg‘uloti, ijtimoiy-madaniy hayoti, urf-
«Avesto» so‘zi «o‘rnatilgan, qat’iy belgilangan qonun-qoidalar» degan ma’noni bildiradi.
odat lari-yu marosimlari haqida ma’lumot beruvchi muhim tarixiy
man badir.I.А. Karimov uqtirganidek: «Eng mo‘tabar, qadimgi qo‘lyoz ma-
miz «Avesto»ning yaratilganligiga 3000 yil bo‘lyapti. Bu nodir kitob
bundan o‘ttiz asr muqaddam ikki daryo oralig‘ida, mana shu zamin-
da umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlarga qol dir gan
ma’naviy, tarixiy merosidir. «Avesto» ayni zamonda bu qa dim o‘lka-
da buyuk davlat, buyuk ma’naviyat, buyuk madaniyat bo‘l gani dan
guvoh lik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hech kim inkor eta olmaydi»
Modomi ki, «Avesto» tariximizning muhim tarkibini tashkil etar
ekan, bu noyob manba qachon, qayerda, kim tomonidan yaratil-
gan, degan savol ko‘pchilikni qiziqtiradi. Tarixiy manbalarni chu-
qur o‘rga nish, eng avvalo, «Avesto»da tilga olingan asosli jug‘ro-
fiy hu dud lar, yurtlar nomlarini, aholining mashg‘ulot turlarini, urf-
odat lari ni, dafn marosimlarini sinchiklab o‘rganish asnosida olimlar
bu buyuk ta’limotning haqiqiy Vatani O‘rta Osiyo o‘lkasi, uning
Xora zm vohasi ekanligini isbotlagan. «Avesto»da tilga olingan 16 ta
yirik hududiy nomlarning ko‘pchiligi ham O‘rta Osiyoga taalluqli-
dir.
«Avesto»da ezgulik, yaxshilik xudosi Axura Mazda tilidan shun-
day deyiladi: «Men – Axura Mazda yaratgan ilk sarzamin va bir lam-
chi yurt bu Doityo (Amu) daryosi sohilidagi xushmanzara Iyron Vij
(hozirgi Xiva o‘rnidagi qadimgi manzilgoh nomi) edi. Men – Axu-
ra Mazda yaratgan ikkinchi sarzamin va go‘zal yurt Sug‘d diyori edi.
Men – Axura Mazda yaratgan uchinchi sarzamin va go‘ zal yurt qud-
ratli va рoк Marv diyori edi. Men – Axura Mazda yaratgan to‘r tin-
chi sarzamin va go‘zal yurt zebo va orasta Balx diyori edi. Men –
Axura Mazda yaratgan beshinchi sarzamin va go‘zal yurt Balx va
Marv oralig‘idagi Nisoyadir»
15
. Keltirilgan bu dalil «Avesto»ning
va ta ni biz ning yurtimiz bo‘lganligiga hech bir shubha qoldirmaydi.
«Avesto» ta’limotining asoschisi, tarixga payg‘ambar nomi bilan kir-
gan Zardusht (Zaratushtra Avesto tilida, Zaro astr yunon tilida) ism-
li shaxsdir. Zardusht «Oltin tuyali» yoki «Oltin tuya yetaklovchi»
degan ma’noni bildiradi. Zardusht o‘z dini zardushtiylik g‘oyalarini
aholi o‘rtasida tashviq-targ‘ibot qilgan. Bu jarayon nihoyatda qiyin,
murakkab kechgan, hududma-hudud sarson-sargardon kezib yurish-
ga majbur bo‘lgan. Zardushtiylik (yunon
cha zoroastrizm) dinini
birin chi lardan bo‘lib qabul qilgan, uni o‘z fu qa ro lari orasida yoyili-
shi ga izn bergan yurt ham Baqtriyadir.
Buyuk alloma Beruniy keltirgan rivoyatga ko‘ra, Zardusht Baq-
triya podshohi Gishtasp va malika Xutaosa huzuriga kelib, «Avesto»
ta’limotining muqaddasligini isbot etish uchun xudoga iltijo qilib,
o‘z tanasiga qizdirilgan misni bosishlarini so‘raydi. Olovli mis uning
tanasini zararlamagach, Gishtasp va uning xotini, ulardan so‘ng esa
butun Baqtriya aholisi zardushtiylik e’tiqodini qabul qiladi.
Av val boshda «Avesto» 21 kitobdan iborat bo‘lgan. Abu Ray hon
Beruniyning «O‘tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar» kitobida ta’-
kid lanishicha, Eron podshohi Doro III davrida «Avesto» to‘liq hol da
12 ming qoramol terisiga zarhal harflar bilan bitilgan.
Makedoniyalik Aleksandrning Sharqqa istilosi davrida uning buy-
ru g‘i bilan zardush tiylik ibodatxonalari vayron qilinganidek, muqad-
das «Avesto»ning 5 dan 3 qismi ham kuydirib yuborilgan. Ke yin roq
Par fiya pod shoh lari Vologez I va Vologez V davrida (I–II asr larda)
«Avesto»ning qolgan qismlari to‘plangan. Sosoniy lar davri da (III–IV
asrlarda) «Avesto» qismlari jamlanib, pah la viy tilida yan gi dan kito-
bot holiga keltirilgan.
Hozirgacha «Avesto»ning jami 21 qismidan «Gohlar», «Yas na»,
«Vandidod», «Yashtlar», «Vispirad», «Kichik Avesto» nom li ki tob lari
yetib kelgan.
o‘troq la shu vi, sun’iy sug‘orish tizimiga asoslangan dehqonchi-
lik madani yati ning vujudga kelishi va rivojlanishi, chorvachilikning
mus taqil xo‘ja lik tarmog‘i sifatida o‘sib borayotganligi, qishloq lar-
dan shahar-qal’a lar, dastlabki davlat tuzilmalarining yuzaga keldi.
Tarixning bunday keskin burilishi sharoitida turli urug‘-qabila va
elat larni ma’nan va ruhan birlashtirish, ularning ongi, shuuriga ilg‘or
qarash lar, mushtaraklik tuyg‘ularini, e’tiqod tamoyillarini sing di rib
borish g‘oyatda muhim edi. «Avesto» ta’limoti bir tomondan, yer li
qabila, elatlarni turli mahal liy ko‘rinishdagi bid’at va xurofotlar ta’si-
ridan xalos bo‘lishi ga, ikkinchidan, ma hal liy etnoslarning chuqur ildiz
otib, mustah kam lanib, etnik shakl lanishiga va uchinchidan, ish lab
chiqarish jarayo nining tobora kengayib, ijtimoiy munosa bat lar ning
takomillashuvi jara yoni ga sezilarli turtki berardi. «Avesto»da o‘lka-
mizda ilk bosh qaruv tizimining amal qilganligi to‘g‘risi da ham qim-
mat li ma’ lumot lar uchraydi. Mamlakatni idora qil gan shaxs
«Kavi»,
deb yuritilgan. Oqsoqollar kengashi –
«Avesto» ma’lumotlariga ko‘ra, qadimda zargarlik, kulolchilik,
to‘quv chilik, temirchilik singari hunarmandchilik turlari ham o‘zi-
ga xos tarzda rivojlangan. «Avesto»dagi bosh ma’buda – ezgulik,
yo rug‘ lik, yax shilik, baxt-iqbol xudosi Axura Mazda bilan yomonlik,
yovuz lik, qorong‘ilik, razolat timsoli – Axriman o‘rtasidagi doimiy
murosa siz kurash g‘oyasi zardushtiylik (otashparastlik) dinining aso-
siy mazmunini tashkil qila di.
Yuqorida keltirilganlardan ko’pi tasodifiy bo’lmay, aniq shart-sharoitlarga bog’liq edi. Miloddan avvalgi VII - VI asrlarda O’rta Osiyo va Qozog’istonning ko’pgina tog’ va dasht joylarida yilqichilik va ko’chmanchi chorvachilik keng tarqaldi. Ko’chmanchilar yarog’-aslahalar taraqqiyotida katta yutuqlarga erishib, qudratli harbiy kuchga aylandi. Uyushgan ko’chmanchi qabilalarning o’troq dehqonchilik vohalarga xavfi yanada kuchaydi. O’troq aholi uchun keng ko’lamdagi va ishonchli himoyani tashkil qilish zarur bo’lib qoldi. Shuning uchun ham Xorazm, Baqtriya, Marg’iyona va So’g’diyonadagi o’troq aholining harbiy-siyosiy ittifoqi (uyushmasi) shakllanishida, uyushgan ko’chmanchi qabilalardan tuzilayotgan harbiy xavf hamda ehtimol, Midiya podsholigining Shimoli-sharqiy Eron va O’rta Osiyoning janubiy chegaralariga bo’lgan hududiy bosqini sabab bo’ldi.
O’zbek xalqi ajdodlarining ilk davlatchiligi tarixi geografik, hududiy ma’noda nafaqat O’zbekistonning hozirgi hududi bilan, balki qo’shni viloyatlarda ham qadimda yuz bergan etnik, madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlar bilan bog’liq holda talqin qilinmog’i lozim. Tarixning qadimgi davrlarida ilk davlatlar orasida va ajdodlarimizning yashash joylari o’rtasida aniq ma’muriy chegaralar bo’lmagan. Qadimgi Xorazm, Baqtriya va So’g’d chegaralari tabiiy bo’lib, yaqin hududlardagi o’troq yashash joylarning tabiiy geografik bo’luvchisi sifatida dashtlar, cho’l va tog’lardan foydalanilgan.
Xulosa.
Xulosa qilib aytganda, yozma manbalar, arxeologik ma’lumotlar va zamonaviy tarixiy tadqiqotlar asosida O’zbekiston hududida ilk davlatlarning shakllanishi va rivojlanishi jarayoni quyidagi davrlar bilan belgilash mumkin:
Do'stlaringiz bilan baham: |
