Milliy universitetining jizzax filiali

2. Ijtimoiy psixologiyada muvofiqlik muammosi
Bu yerda nomlari keltirilgan ilmiy tadqiqotning har bir xususiyati 
ijtimoiy psixologiyaga xosdir. Fanning mantiqiy va metodologiyasida taklif 
etilgan ilmiy tadqiqot modeli odatda aniq fanlar va birinchi navbatda fizika 
misollariga asoslanadi. Natijada, boshqa fanlar uchun zarur bo'lgan ko'plab 
xususiyatlar 
yo'qoladi. 
Xususan, 
ijtimoiy 
psixologiya 
uchun 
ushbu 
xususiyatlarning har biri bilan bog'liq bir qator o'ziga xos muammolarni 
ko'rsatish kerak. 
Bu erda paydo bo'ladigan birinchi muammo empirik dalillar 
muammosidir. Ijtimoiy psixologiyadagi ma'lumotlar guruhlardagi shaxslarning 
ochiq xatti-harakatlari to'g'risidagi ma'lumotlar yoki bu shaxslar ongining ba'zi 
xususiyatlarini tavsiflovchi ma'lumotlar yoki guruhning o'ziga xos psixologik 
xususiyatlari bo'lishi mumkin. Ijtimoiy psixologiyada ushbu ikki turdagi 
ma'lumotlarni tadqiqotga "tan olish" kerakmi, degan savol ustida qizg'in bahs-
munozaralar mavjud: turli nazariy yo'nalishlarda bu savol turli yo'llar bilan hal 
qilinadi. 
Shunday qilib, xulq-atvor ijtimoiy psixologiyasida faqat ochiq xatti-
harakatlar faktlari ma'lumotlar sifatida qabul qilinadi; Kognitivizm, aksincha, 
shaxsning faqat kognitiv dunyosini tavsiflovchi ma'lumotlarga e'tibor qaratadi: 
tasvirlar, qadriyatlar, munosabatlar va boshqalar Boshqa an'analarda ijtimoiy-
psixologik tadqiqot ma'lumotlari ikkala tur bilan ifodalanishi mumkin. Ammo 

---

bu darhol ularni yig'ish usullariga ma'lum talablarni qo'yadi. Ijtimoiy 
psixologiyadagi har qanday ma'lumotlarning manbai insondir, ammo usullarning 
bir to'plami uning xatti-harakatlarini ro'yxatga olish uchun, boshqasi - uning 
kognitiv shakllanishini aniqlash uchun mos keladi. Ikkala turdagi 
ma'lumotlarning haqiqiy deb tan olinishi tan olish va turli usullarni talab qiladi. 
Ma'lumotlar muammosining yana bir tomoni bor: u qanchalik katta 
bo'lishi kerak? Ijtimoiy-psixologik tadqiqotda mavjud bo'lgan ma'lumotlar 
miqdoriga ko'ra, ularning barchasi ikki turga bo'linadi: a) ko'plab ma'lumotlarga 
asoslangan korrelyatsiya, ular orasida har xil turdagi korrelyatsiyalar o'rnatiladi 
va b) eksperimental, bu erda. tadqiqotchi cheklangan miqdordagi ma'lumotlar 
bilan ishlaydi va bu erda ishning ma'nosi tadqiqotchi tomonidan yangi 
o'zgaruvchilarni o'zboshimchalik bilan kiritish va ularni nazorat qilishda yotadi. 
Shunga qaramay, bu masalada tadqiqotchining nazariy pozitsiyasi juda muhim: 
uning nuqtai nazari bo'yicha, ijtimoiy psixologiyada qanday ob'ektlar "ruxsat 
etilgan" (deylik, katta guruhlar ob'ektlar soniga kiritilganmi yoki yo'qmi). 
Ilmiy tadqiqotning ikkinchi xususiyati - ma'lumotlarni printsiplarga 
birlashtirish, gipoteza va nazariyalarni qurish. Va bu xususiyat ijtimoiy 
psixologiyada juda o'ziga xos tarzda ochiladi. U fanning mantiqiy va 
metodologiyasida aytilgan ma'nodagi nazariyalarga umuman ega emas. Boshqa 
gumanitar fanlarda bo'lgani kabi, ijtimoiy psixologiyadagi nazariyalar tabiatan 
deduktiv emas, ya'ni. qoidalar o'rtasidagi shunday yaxshi tashkil etilgan 
bog'liqlikni ifodalamaydiki, ulardan boshqasini olish mumkin edi. Ijtimoiy-
psixologik nazariyalarda, masalan, matematika yoki mantiq nazariyalaridagi 
kabi bir xil tartibdagi qat'iylik yo'q. Bunday sharoitda gipoteza tadqiqotda 
ayniqsa muhim o'rin egallay boshlaydi. Gipoteza ijtimoiy-psixologik 
tadqiqotlarda bilimning nazariy shaklini "vakolat qiladi". Demak, ijtimoiy-
psixologik tadqiqotlarning eng muhim bo'g'ini gipotezalarni shakllantirishdir. 
Ko'pgina tadqiqotlarning zaifligining sabablaridan biri ularda farazlarning 
yo'qligi yoki ularning savodsiz qurilishidir.