Milliy universiteti jizzax filiali

Ikkinchi eng muhim vazifa — ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va

makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash ham korxonalar, tarmoqlarning, ham umuman

davlatning iqtisodiy va moliyaviy barqarorligiga erishish.

Uchinchi muhim vazifa — milliy valyuta — so’mni yana ham mus-tahkamlashdan

iborat.

To’rtinchi strategik vazifa — iqtisodiyotimiz strukturasini tubdan o’zgartirish, xom

ashyo etkazib berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o’tish.

Xozirgi paytda bu qo’yilgan vazifalar muvaffaqiyatli ravishda amalga oshirilmoqda.

Mulkni chinakam mulkdorlar qo’liga topshirish tezlashtirilib, ularning egalarida haqiqiy

xo’jayinlik tuyg’usi shakllanib bormoqda. Davlat mulkini xususiylashtirish, tadbirkorlik

faoliyatini keng qo’llab-quvvatlash, kichik korxonalar tashkil qilishni rag’batlantirish uchun

zaruriy huquqiy-me’yoriy hujjatlar qabul qilinib chora-tadbirlar belgilanmoqda. Natijada

davlatga qarashli bo’lmagan sektorning ulushi tobora ortib borib, hozirgi payt-da mamlakat

miqyosida yaratilgan milliy daromadning 70%, sanoat mahsulotining 53,5%, qishloq xo’jalik

mahsulotining 97,7% ini tashkil etmoqda.

Diqqat-e’tibor iqtisodiyotda ishlab chiqarishni pasaytirishga barham berish,

barqarorlashtirish va yuksaltirish uchun qaratilgani tufayli O’zbekiston iqtisodiyotning barcha

ko’rsatkichlari bo’yicha hamdo’stlik davlatlari orasida eng kam pasayishi yuz berdi. Ular orasida

1 Karimov I. A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. T.,«O’zbekiston» 1995y., 119-bet

2 O’sha asar 121-122, 175-betlar

3 Karimov I. A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. T.,«O’zbekiston» 1995y., 175-bet

birinchi bo’lib, 1996 yildan boshlab asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar bo’yicha barqaror

o’sish ta’minlanmoqda.

«O’zbekiston modeli»da e’tibor respublikada ishlab chiqarishni tiklamay, iqtisodiyotni

yuksaltirmay, tsivilizatsiyalashgan bozor sari amalda ilgarilab borish, mustaqillikni, suverenitetni

iqtisodiy jihatdan himoya qilish, aholi uchun ishonchli ijtimoiy kafolatlarni vujudga keltirish,

munosib turmush darajasini ta’minlash mumkin emasligiga qaratilgan. Bu jihati bilan

barqarorlashtirish siyosatini amalga oshirishda printsip jihatdan bir-biridan farq qiluvchi boshqa

yondashuvlardan ajralib turadi.

Iqtisodiyot barqarorligini o’ziga xos ko’rsatkichi, belgilangan islohotlarni muvaffaqiyatli

amalga oshirishning mezoni bo’lgan milliy valyutani mustahkamlashga qaratilgan to’rtta

yo’nalishda alohida dastur ishlab chiqildi:

1.So’mni tovar bilan barqaror ta’minlashni amalga oshirish.

2.So’mni barqaror amal qilishi, erkin almashinuvini ta’minlash, buning uchun etarli

valyuta zaxirasiga ega bo’lish.

3.Xar bir kishi, har bir tashkilotni ishlab topgan so’mini qadrlashga o’rgatish, milliy

valyutani aniq to’lov vositasiga aylantirish.

4.Milliy valyutani mustahkamlash uchun inflyatsiyaga qarshi baquvvat, puxta o’ylangan

siyosat o’tkazish.

Xozirgi paytda bu dasturlarni izchillik bilan hayotga tatbiq etish, butun milliy

iqtisodiyotda strukturaviy o’zgarishlarni amalga oshirish bilan birgalikda olib borilyapti.

Sobiq Ittifoq davrida sanoat tizimida engil sanoatning, aniqrog’i paxta tozalash

sanoatining mavqei juda yuqori bo’lgan. Ayrim regionlar sanoatida uning salmog’i 70—80 %

gacha etgan. Katta xom ashyo resurslariga ega bo’lgan hududlarda tayyor mahsulotlar ishlab

chiqarish yo’lga qo’yilmagan edi.

Og’ir sanoat korxonalarining hammasi sobiq markazga bo’ysungandi. Ishlab chiqarilgan

sanoat mahsuloti tarkibida xalq iste’mol mollarining hissasi atigi 37,1% bo’lgan.

Shunday og’ir vaziyatda sanoatni tiklash, tarkibiy o’zgarishlari bo’yicha chora-tadbirlar

ko’rilmaganda ishlab chiqarishni keskin tushib ketishi, sanoatda band aholining katta qismi

ishsiz qolishi mumkin edi. O’z navbatida u boshqa salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin

edi. Ushbu salbiy jarayonni oldini olish maqsadida chet el sarmoyalarini jalb qilish orqali

raqobatbardosh, import o’rnini bosadigan, eksportga mo’ljallangan mahsulotlar ishlab

chiqariladigan yangi korxonalar tashkil qilish, eskilarini yangi zamonaviy texnologik jihozlar

o’rnatish yo’li bilan xaridorgir mollar ishlab chiqarishga ixtisoslashuviga alohida e’tibor berildi.

Qulay investitsion muhit yaratilganligi xorijiy sarmoyalarning kirib kelishiga keng yo’l

ochilgani iqtisodiyotda tub strukturaviy o’zgarishlar sodir bo’lishining muhim omillaridan biri

bo’ldi.

Islohotlarning dastlabki bosqichidanoq yoqilg’i-energetika majmuasini yuqori sur’atlar

bilan rivojlanishini ta’minlash, neft va tabiiy gaz ishlab chiqarish hamda ularni qayta ishlash

hajmlarini ortib borishi hisobiga energetika mustaqilligiga erishildi. Agarda 80- yillarda har yili

6 mln. tonna atrofida chetdan neft tashib kelingan bo’lsa, endilikda yoqilg’i mahsulotlarini

eksport qilinayapti. Qisqa muddat ichida Buxoro neftni qayta ish-lash zavodi ishga tushirildi.

1998 yilda eksport qilingan mahsulotlarning 7,9% ini elektr-energiya manbalari tashkil qildi.

Mamlakatimiz sanoatida mashinasozlik va metallni qayta ishlash tarmog’ining mavqei

kun sayin ortib boryapti. Ayniqsa, avtomobilsozlikning tashkil topishi jiddiy tarkibiy

o’zgarishlar sodir bo’lishiga olib keldi. U sanoatda barqaror o’sishni ta’minlashning muhim

omili bo’lmoqda. O’zbekiston O’rta Osiyo davlatlari orasida birinchi, dunyoda 28- bo’lib

avtomobil ishlab chiqaradigan mamlakatga aylandi.

Xozir yangi tarmoq tizimida quvvati 200000 engil avtomobil bo’lgan «UzDEUAvto»,

avtobus va yuk mashinalari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan «SamKochAvto» qo’shma

korxonalari faoliyat ko’rsatmoqda.

Xalq iste’moli mollari ishlab chiqarishga alohida ahamiyat berilib, qator qo’shma

korxonalar vujudga keltirildi. Xozirgi kunda oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlari ishlab

chiqarish kundan-kunga sifati va miqdori jihatdan aholi talabini qondiradigan darajaga etmoqda.

Xizmat ko’rsatish sohasiga diqqat qaratilishi bu sohaga uzoq yillardan beri e’tibor

berilmagani tufayli rivojlangan mamlakatlardan nihoyatda orqada qolib ketilgani, o’rtadagi katta

farqni borgan sari yo’qotib borishga qaratilgan. Xozirgi paytda iqtisodiy faol aholining bu

sohada band bo’lishi milliy iqtisodiyotdagi muhim o’zgarishlar yuz berayotganidan dalolat

beradi.

Ikkinchi bosqichda narxlarni ustidan davlat nazoratini minimallashtirish, ommaviy

privatizatsiya tufayli davlat mulki hissasi kamayib, bozor sektori ulushi tez o’sib bordi. Qishloq

xo’jaligi isloh qilinib xo’jalik yuritishning turli shakllari vujudga keldi. Fermer xo’jaligi tobora

rivojlanib bormoqda.

Bank tizimida ham katta o’zgarishlar yuz berdi. Markaziy bank

umummilliy rezerv tizimi sifatida davlat ixtiyorida qolib, bosh-qa banklar nodavlat tijorat

banklariga aylantirildi. Buning natijasida davlatning bevosita xo’jalik yuritish vazifasi

iqtisodiyotni tartibga solishga aylanib ketdi.

«O’zbekiston modeli»ning diqqatga sazovor tomoni shundaki, jamiyatni isloh qilish va

yangilash bo’yicha ko’p qirrali faoliyatning markazida inson turadi. Islohotlarning mazmuni

aynan har bir fuqaro o’z qobiliyatini, iste’dodini namoyon etishiga, shaxs sifatida o’zini

ko’rsatish imkoniyatiga ega bo’lishiga qaratilgan. Siyosiy, ijtimoiy hayotdagi barcha o’zgarishlar

oliy maqsadga erishish — har bir kishining hayotini yaxshiroq, munosibroq, ma’naviy jihatdan

boyroq qilishga qaratilgan.

Boshqa tomondan qaraganda, isloh qilishning natijasi shu insonlarning o’ziga bog’liq.

Shuni hisobga olib, birinchi navbatda ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratilib

kelingan g’oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy merosni tiklashga qaratildi.

Bir vaqtlar asrimizning buyuk iqtisodchisi J. M. Keyns iqtisodiyot tanazzulga yuz tutgan

paytda ishsizlikni kamaytirish uchun davlat ehrom quradimi, chuqur kavlab ko’mdiradimi, nima

qilsa ham ishsiz aholini band bo’lishini ta’minlashi zarur deb ko’rsatgan edi.

Mamlakatimizning aynan ana shunday o’tish davrining qiyinchiliklari mavjud paytda

ma’naviyat ehromlari barpo qilindi. Qadimiy obidalarni ta’mirlash, Imom at-Termiziy, Imom al-

Buxoriy kabi allomalarimiz, Bobur, al-Farg’oniy, Mashrab va boshqa ajdodlarimiz sharafiga

bunyod qilingan bog’lar, Xotira xiyobonlari yosh avlodni ma’naviy barkamol qilib tarbiyalashga

yordam beribgina qolmay, mamlakatimiz tarixi bilan qiziqadigan, obidalarini ko’rmoqchi

bo’lgan sayyohlarni ko’payishiga olib keladi.

Inson omilining kuchi va ta’siri, uning ma’naviyati, jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy

rivojlanishi darajasi bilan belgilanadi. U aholining bilimdonlik darajasi, ish bilan bandlikning

kasbiy-malaka tuzilmasi va boshqa ko’pgina shart-sharoitlar orqali shakllanadi.

Shuning uchun ham mamlakatda amalga oshirilayotgan demokratik va iqtisodiy

o’zgarishlarni hisobga olgan holda kadrlar tayyorlashni isloh qilishning «Milliy dasturi» ishlab

chiqildi. U «Ta’lim to’g’risida» va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» to’g’risidagi qonunlarning

qabul qilinishi va amalga oshirilishida xalqimizning qudratli salohiyatini yuzaga

chiqarishga xizmat qiladi.

«O’zbekiston modeli» bozor iqtisodiyotiga o’tishda xorij yordamiga ko’z tikib o’tirmay,

ko’proq mamlakat iqtisodiy potentsialiga tayanishga qaratilgan bo’lib, bu chetdan beriladigan

madadni rad etish emas, balki unga iqtisodiy taraqqiyotning yordamchi manbai sifatida qarashni

ifodalaydi.

Xullas, O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’ziga xos xususiyatlariga mos yo’lni

tanladi.

Bu modelning yana bir o’ziga xos tomoni shundaki, boshqa mamlakatlarda bozor

iqtisodiyoti modellari nazariy jihatdan olimlar tomonidan ishlab chiqilib, davlat arboblari

tomonidan hayotga tatbiq qilingan bo’lsa, «O’zbekiston modeli» esa Prezidentimiz

I. A. Karimov olim sifatida nazariy jihatdan ishlab chiqib, davlat arbobi, prezident sifatida

hayotda amalga oshirilishiga rahbarlik qilish, ya’ni ham nazariyotchi, ham amaliyotchining

yagona shaxs bo’lishi jihatidan ham boshqa modellardan ajralib turadi.

Albatta, demokratik islohotlarni amalga oshirishda kamchilik va nuqsonlar ham bor.

Lekin ularni chuqur tahlil qilib, tugatish yo’llari ishlab chiqilib, islohotlarni chuqurlashtirish

orqali ko’zlangan maqsad sari olg’a qadam tashlanadi. Buni Prezidentimizning birinchi chaqiriq

Oliy Majlisning XIVsessiyasida, 1999 yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish

yakunlari va 2000 yilda iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirishni ustuvor

yo’nalishlariga, 2000 yilning birinchi yarim yilligida respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish

yakunlari va iqtisodiy islohotlarning borishiga bag’ishlangan majlislaridagi nutqi ham tasdiqlab

turibdi.

Xulosa

*Bozor iqtisodiyotining afzalligi barcha mamlakatlarni bozor iqtisodiyotini tanlashga olib

keldi va unga o’tishni umumiqtisodiy jarayonga aylantirdi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish murakkab

jarayon. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning barcha mamlakatlar uchun umumiy jihatlari bo’lishi

bilan birga har bir mamlakatning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chikib, o’ziga xos o’tish yo’li

bor.

*Bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarga xos bo’lgan ayrim jihatlarni umumiy

ekanligi ni hisobga olib, ularni 3 guruhga bo’linadi:

1. Rivojlangan mamlakatlar yo’li. yoki klassik yo’l.

2. Mustamlakachilikdan ozod bo’lgan, rivojlanayotgan yosh mamlakatlar yo’li.

3. Sobiq sotsialistik mamlakatlar yoki rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tish

yo’li.

*Klassik yo’l evolyutsion yo’l bo’lib, aralash iqtisodiyotga transformatsiyalashuvni aks

ettirsa, rivojlanayotgan mamlakatlar mustamlakachilikdan qutilib, qoloq an’anaviy

iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tishdir. Uchinchi yo’l bozor iqtisodiyotiyo’lidan

borayotgan mamlakatlarni revolyutsiya(inqilob) tufayli bu yo’ldan to’xtatib, bozor

munosabatlarini cheklashdan bozor iqtisodiyotiga qaytish yo’li.

*Shu bilan birga bozor iqtisodiyotiga o’tishning har bir mamlakat uchun o’ziga xos

tomonlari borki, ular shu mamlakatga tegishli xususiyatlardan kelib chiqadi va mamlakatning

bozor iqtisodiyotiga o’tishida hisobga olinishi zarur. Mamlakatimiz bozor iqtisodiyotiga o’tar

ekan, yurtimizning o’ziga xos xususiyatlari «O’zbek modeli»da o’z aksini topgan.