Milliy hisoblash tizimi

MHT bozor
iqtisodiyoti modeli?
Shu davrga kelib, bu mamlakatlarda iqtisodiyotni o'z holiga qo'yib bo'lmasligi, uni boshqarish zarurligiga tushunib etildi3. Ma'lumki, mamlakatda
boshqarish usuli (ma'muriy yoki iqtisodiy) qanday bo'lishidan qat'iy nazar, u mamlakatning iqtisodiy holatini ifodalovchi a\borot bazasiga tayanadi. Shu
sababli, XX asrning 30 - yillariga kelib rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda mamlakatning iqtisodiy-sotsial rivojlanish holatini ifodalovchi tizim - MHTni
yaratishga kirishildi. Uni yaratishdan maqsad, uning yordamida mamlakat iqtisodiyotini iqtisodiy usullar bilan taraqqiyotga yo'naltirish va kelajakda
bo'lishi mumkin bo'lgan inqirozlarni oldini olishdan iborat. Shu davrdan boshlab, bu mamlakatlarda MHTni yaratish, uni takomillashtirish va a\borot
bazasini yaratish davlat miqyosidagi vazifa darajasiga ko'tarildi.
Bozor munosabati deganda iqtisodiyotda qatnashuvchi birliklar o'rtasidagi tovarlar, \izmatlar va aktivlarni o'zaro boshqa aktivlarga ayirboshlashning
talab va taklif asosida yuzaga kelgan baholarda amalga oshirilishi tushuniladi. Bozor munosabatlarining tarkib topishida raqobat muhiti yaratilganligi
muhim shartlardan biridir. Chunki, faqat raqobat muhiti yaratilgandagina ayirboshlashuvning haqiqiy bahosi yuzaga keladi. Ayirboshlash baholari odatda
bozor baholarideb yuritiladi. Masalan: bozor bahosi - tovar sotuvchining o'z i\tiyori bilan tovar evaziga beriladigan miqdorga rozi bo'lishi va tovar
oluvchining o'z i\tiyori bilan shu tovar evaziga bu miqdorni berishga tayyorligi bilan namoyon bo'ladi.
Bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyot tushunchasi birmuncha nisbiy bo'lib, hech bir mamlakat iqtisodiyotidagi iqtisodiy birliklar o'rtasidagi
operatsiyalarning hammasi hech qachon yuz foiz bozor baholarida amalga oshirilmaydi. Mamlakat iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan
operatsiyalarning aksariyati bozor baholarida amalga oshirilishi, bu iqtisodiyotning bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyot deyilishga asos bo'ladi.
Sotsialistik tizimdagi iqtisodiyotni bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyot deb bo'lmaydi. Chunki, bu tizimda iqtisodiy operatsiyalarning ko'pchiligi
davlat tomonidan belgilangan baholarda va taqsimot tizimidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Bu tizimda bozor baholarini faqat dehqon
bozorlaridagina uchratish mumkin. 

---

Statistika fani uchun
O'zbekiston mustaqillikka erishgandan so'ng bozor
iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat qurishga dadil kirishdi.
Bozor iqtisodiyotiga o'tish o'ta murakkab jarayon
bo'lib, jamiyatda va iqtisodiyotning har bir jabhalarida o'zaro
raqobat muhitini va butunlay yangi iqtisodiy-ijtimoiy
munosabatlarni shakllantirishni taqozo etadi.
MHTda xarakteriga ko'ra bozor uchun tovar va xizmatlar ishlab
chiqaradigan ishlab chiqarish sohalari bozor ishlab chiqarish
sifatida hisobga olinadi. Xarakteriga ko'ra bozor ishlab
chiqarish bo'lmagan ishlab chiqarish sohalari nobozor ishlab
chiqarish sifatida hisobga olinadi. Nobozor ishlab chiqarishni
bozor ishlab chiqarishdan farqlash uchun quyidagi belgilardan
foydalanish mumkin:
ishlab chiqaruvchi birlikning maqsadi foyda
olish emas;
ishlab chiqarilgan tovar yoki xizmatlarni
iste'molchiga yetkazilgandan olingan
daromad, shu tovar yoki xizmatni ishlab
chiqarish va yetkazishga ketgan sarf-
xarajatlarni to'la qoplamasligi.