Milliy hisoblash tizimi

MHT haqida
Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, hisob va
statistikani xalqaro andozalarga oʻtkazishta
kirishdi va shu maqsadda 1994-yilda
"Oʻzbekistonda xalqaro amaliyotda qabul
qilingan hisob va statistika tizimiga oʻtish
davlat Das-turi" ishlab chiqildi va u
bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Bu
ishga Oʻzbekiston Respublikasi Statistika
davlat qoʻmitasi rahbarlik qiladi va 1991—
2002-yillar boʻyicha i.ch, daromadlarning hosil
boʻlishi, taqsimlanishi, ulardan foydalanish,
shuningdek, kapital harajatlarning umumiy
hisoblamalari tuzildi. Milliy hisoblar tizimit.ni
"Yevropa M.H-T.— 95" metodologiyasi asosida
Oʻzbekiston Respublikasi ning bozor
munosabatlarini oʻtish davri xususiyatlarini
hisobga olgan hodda joriy etish bilan bogʻliq
ishlar amalga oshirilmoqda.
MHT iqtisodiyoti bozor
munosabatlariga asoslangan
rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda
vujudga keldi. Dastlab bu
mamlakatlarda hisobot tizimiga
zarurat unchalik sezilmadi. Lekin, ilg'or
texnologiyalarning rivojlanishi,
kapitalistlarning yuqori darajada foyda
olishga intilishlari tovarlar ishlab
chiqarish va iste'mol o'rtasida
nomutanosibliklarni keltirib chiqara
boshladi. Natijada, talab va taklif
o'rtasidagi muvozanat buzilib, iqtisodiy
inqiroz (krizis)lar sodir bo'la boshladi.
Bunday inqirozlar XlX-asrning oxiri va
XX asrning boshlariga kelib butun
dunyo kapitalizmini qamrab ola
boshladi. 
Shu davrga qadar bu mamlakatlarda «bozor iqtisodiyotining tabiatida
bunday inqirozlarni oldini olish mexanizmi bor, bozorda bahoning
o'zgarishi talab va taklifni muvozanatlashtiradi» degan nazariya hukm
surardi. Lekin, 1929-1933 yilgi kapitalistik davlatlarning chuqur inqirozi
kapitalistlarning ko'zini ochdi. Ular, bunday inqirozlarning oldini olish
yo'llarini o'rganish zarurligini tushunib etdilar. Bozor iqtisodiga
asoslangan iqtisodiyot talab va taklif o'rtasidagi muvozanat buzilganda
ishlamasligi va bu muvozanatni tiklashda davlatning aralashuvi zarurligi
his qilindi. Mamlakatda bozor muvozanatini tiklash uchun mamlakat
miqyosida zarur choralar ko'rish va uning oldini olish mexanizmlarini
ishlab chiqish zaruratini tug'dirdi. Bunday ishlarni amalga oshirish
mamlakat miqyosida hisob-kitoblarni yuritishni taqozo etadi.Chunki,
to'laqonli axborotsiz mamlakat iqtisodiyotini ma'lum bir yo'lga yo'naltirish
va boshqarish mumkin emas. Shu davrdan boshlab, kapitalistik dunyodagi
mamlakatlarda mamlakat miqyosida hisobotlar yuritish zarurati tan olindi
va bu sohadagi ishlar keng ko'lamda rivojlana boshladi.

---

Mashhur iqtisodchi A.Marshall (1925 y.) birinchilar qatorida milliy daromadni hisoblash prinsiplarini ishlab chiqdi. U milliy daromad ko'rsatkichini
quyidagicha ta'rifladi. Mamlakatning kuzatilayotgan davrdagi sof daromadi mamlakatda ishlab chiqarilgan hamma tovarlarning, \izmatlarning va
chet el investitsiyasidan olingan sof daromadlarning yig'indisidan shu tovar va \izmatlarni ishlab chiqarishda ishlatilgan tovarlar va asosiy kapital
amortizatsiyasi qiymatini ayrilganiga teng. Milliy daromadning bu ta'rifi o'tgan davrlarda juda kam o'zgardi va uning o'zagi MHTda hozirgi zamon
talabidan kelib chiqqan holda rivojlantirildi.
Milliy daromad statistikasini va milliy hisobchilik rivojiga angliyalik olim K.Klark va amerikalik iqtisodchi S.Kuznetslar ham juda katta hissa
qo'shdilar. Ular milliy daromadni hisoblash va MHT schyotlarini tuzish uslubiga bir qator oydinliklar, aniqliklar kiritdilar. Masalan, K.Klark uy
xo'jaliklarining o'z uylarida turganliklari uchun «shartli ravishda hisoblangan ijara» miqdorini milliy daromad tarkibiga qo'shish kerakligini asoslab
berdi. Bundan tashqari, u inflyatsiya natijasida qiymat o'sishini milliy daromaddan chegirishni va milliy daromadni bozor baholarida hisoblashni
taklif qildi. K.Klark birinchilar qatorida milliy daromad va milliy mahsulot kategoriyalarining farqiga bordi va milliy hisoblarni choraklar mobaynida
hisoblash zarurligini asoslab berdi. Uning bu sohada qilgan ishlari hozirgi zamon milliy hisobchiligida keng ishlatilayapti.
S.Kuznes makroiqtisodiyot va milliy hisobchilik sohasida uning asosiy tushunchalari va qoidalariga muhim takliflar kiritdi. Jumladan, milliy boylik
va milliy daromad kategoriyalariga, davlat boshqaruv idoralarining nobozor xizmatlarini baholash usullariga aniqliklar kiritdi. U, pirovard iste'molni
oraliq iste'moldan farqlash zaruratini va davlat boshqaruv idoralarining ko'rsatayotgan xizmatlarini qay birini pirovard iste'mol yoki oraliq iste'mol
sifatida qarash kerakligini asoslab berdi. Uning fikriga ko'ra, davlat boshqaruv idoralarining aholiga ko'rsatgan xizmatlarining bevosita foydasi
bo'lgan qismi (meditsina, maorif, madaniyat va san'at sohalari) milliy daromad tarkibiga kiritilishi lozim. Qolgan xizmat sohalarini (militsiya,
havfsizlik va mudofaa, umumdavlat boshqaruvi) oraliq iste'mol sifatida qarash va bular milliy daromad tarkibiga qo'shilmasligi kerak, degan
g'oyani ilgari surgan. Lekin, uning bu takliflari MHTda inobatga olinmay, davlat boshqaruv idoralarining hamma xizmatlari pirovard iste'mol sifatida
qaraladigan bo'ldi
MHT bo'yicha olimlar fikrlari