|
Yalpi milliy daromad ko’rsatkichi makroiqtisodiy statistikaning asosiy ko’rsatkichlaridan biri bo’lib hisoblanadi.Uning hajmini ikki xil usulda hisoblash mumkin: yalpi va sof usullarda yoki asosiy istemolini qo’shish va qo’shmasdan.Milliy daromad shu mamlakat rezidentlari tamonidan u yoki bu davrda olingan bozor bahosida hisoblagan birlamchi daromadlar yig’indisi sifatida yuzaga keladi.
Yalpi milliy daromad (YAMD) bu barcha rezidentlarning birlamchi daromadlari va jamg’armalarining yig’indisidir. U ishlab chiqaruvchi va xizmat ko’rsatuvchilarning barcha daromadlari o’rinishida bo’ladi.YAMD miqdoran YAIM ga yaqin turadi. Ammo,”daromad” so’zi bu ko’rsatkichning ishlab chiqarish bosqichida qo’shilgan qiymat ko’rinishida emas, balki aynan taqsimot bosqichida shakllanishini ifodalaydi.
Masalan,mamlakat bo’yicha berilgan ma’lumotlar asosida yalpi milliy daromad va yalpi milliy mavjud daromadni hisoblaymiz(mln AQSH dollari)
1.Yalpi ichki mahsulot – 320
2.Rezidentlarning xorijdan olgan daromadlari;
A) mulkdan olingan daromadlari –16
B) mehnat haqi –6;
V) ishlab chiqarishga soliqlar––2.
3.Ushbu mamlakat yalpi iki mahsulotidan olinadigan norezidentlarning daromadlari;
A) mulkdan olingan daromadlar––10;
B) mehnat haqi––8;
V)ishlab chiqarishga soliqlar–4.
4.Xorijiy mamlakatlar bilan bog’liq bo’lgan joriy transfertlar qoldig’i:
A) ijtimoiy yordam ––4;
B) sovg’a salomlar– 2.
U holda
1) Yalpi milliy daromad:
YAMD=YAIM+BDolingan–BDberilgan=320+(16+6+2)–(10+8+4)=322 mln$
2) YAlpi milliy mavjud daromad
YAMMD=YAMD+JTQ=322+4+2=328 mln $
Aytish lozimki,ba’zi holatlarda ayrim adabiyotlarda YAIM va YAMD ko’rsatkichlari aralashtirib yuboriladi.Ammo,MHTning bu ikki markaziy ko’rsatkichlari bir biridan ham sifat,ham miqdoriy jihatdan farqlanadi. Sifat jihatdan printsipial farq shundan iboratki,YAIM shu mamlakat rezidentlarining ma’lum davrda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar oqimini hisoblaydi,milliy daromad esa shu mamlakat rezidentlari olgan birlamchi daromadlar oqimini ifodalaydi.Miqdoriy jihatdan milliy daromad YAIMdan xorijdan olingan birlamchi daromadlar qoldig’iga farqlanadi. Birlamchi daromadlarga mehnat haqi,mulkdan olingan daromad, foizlar,divedentlar,bevosita xorijiy investitsiyalardan olingan daromadlarni reinvestitsiya qilishlar kiradi. Qoida bo’yicha,rivojlangan mamlakatlarda yalpi milliy daromad hajmi,yalpi ichki mahsulot hajmidan katta bo’ladi, bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarda esa YAIM milliy daromaddan kam bo’ladi. Aytish mumkinki,,hozirgi vaqtda O’zbekiston milliy daromadi hajmi MDH mamlakatlardagi kabi YAIM hajmidan kichik bo’ladi.
Agar milliy daromadga xorijdan olingan joriy transfertlar qoldig’i qo’shilsa, MHTning yana bir muhim ko’rsatkichi ixtiyoridagi milliy daromad ko’rsatkichini olish mumkin.U ham yalpi ham sof asoslarda hisoblanishi mumkin. Ixtiyoridagi milliy daromad ikki qismga:milliy oxirgi istemol va milliy jamg’armaga bo’linadi.
Dj.Xiks ta’limotiga asosan yangi MHTda daromad ko’rsatkichlari tizimi yuqorida keltirilgan va ular ham faqat bozor bahosida ifolalanadi.
Daromadlar haqida ma’lumotlarni tahlil qilishning yana bir muhim yo’nalishi, daromadlar tarkibini turlari bo’yicha o’rganish hisoblanadi: bandlikdan olingan daromad,mulkdan olingan daromad (renta, foizlar,divedentlar va boshqalar). Ma’lum davr orasida daromadlar tarkibini yuz bergan o’zgarishlar,yuz berayotgan jarayonlarni iqtisodiyotni tashkil etishdagi o’zgarishlarini ifodalaydi. Masalan,O’zekiston daromadlari tarkibida keyingi bir necha yillar davomida yuz bergan o’zgarishlar,yollanma mehnatdan olingan daromad kamayib,tadbirkorlik va mulkdan olingan daromadning ulushi ortganligini ko’rishimiz mumkin. Bu ma’lumotlar rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tayotganligini ko’rsatadi.Ikkinchi tamondan, ular shuni ko’rsatadiki,tadbirkorlik daromadining birdan ortib ketishi, ma’lum sharoitlarda istemolchi talabining pasayishiga olib keladi, bu esa o’z navbatida iqtisodiyotning jonlanishiga to’sqinlik qiladi. Masalan,mamlakat ishlab chiqarish quvvatini mamlakat iqtisodiyotini investitsiyalashdan boshqa mamlakatlar moliyaviy aktivlarni sotib olishda yoki boshqa mamlakatlar iqtisodiyoti kreditlashtirishga sarflaydilar.
Shuning bilan birga MHTda qayl etiladigan daromadlar aholi ayrim guruhlari orasida notekis taqsimlanish jarayonini tahlil qilish uchun yetakchi emas. Aholi daromadlarini chuqur o’rganish uchun, o’tkazilgan tanlama kuzatish matriallari va uy xo’jaliklari byudjetlari ma’lumotlari to’g’ri keladi. SHunday kuzatishlar natijasida olingan matriallarni qayta ishlash, daromadlarni notekis taqsimlanishini o’rganish uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Yangi MHTda qayd etilgan daromadlar hajmini aniqlash shartli misolda o’rganamiz.
“A”mamlakat iqtisodiyoti bo’yicha quyidagi ma’lumotlar berilgan,mln$
1.YAlpi ichki mahsulot- 440
2.Asosiy kapital istemoli-24
3.Xorijiy mamlakatlarga bandlik va mulkdan olinadigan rezidentlik daromadlari-16
4.Mamlakat YAIMdan bandlik va mulkdan norezidentlarning oladigan daromadlari- 14
5.Joriy transfertlar qoldig’i- 10
6.Yakuniy istemol;
A) uy xo’jaligi – 100
B) davlat muassasalari – 60
V) uy xo’jaliklariga xizmat ko’rsatuvchi notijorat toshkilotlar- 40
7.Kapital transfertlar qoldig’i – 30
8.Asosiy kapital yalpi jamg’arishi moddiy aylanma vositalarning o’sishi –50
9.Nomoddiy aktivlarga egalik qilish- 8
Berilgan ma’lumotlar asosida sof ichki mahsulot,daromadlar va ulardan foydalanish ko’rsatkichlarini aniqlaymiz
1.Sof ichki mahsulot:
Do'stlaringiz bilan baham: |
