Миллий fоя ва миллий маънавий қадриятлар маъруза режаси

2. Анъанавий қадриятларни саралашнинг иккинчи даври Ислом динининг тарқалиши билан боғлиқ. Ҳар қандай ғоялар тизими ўз даври жамиятининг ижтимоий талаблари асосида вужудга келиб ижтимоий тарақ-қиётнинг кейинги давр ижтимоий муҳит талабларига жавоб беролмай қолиши бу ҳеч муболағасиз ижтимоий қонуниятдир. Инсониятга ва унинг кейинги тараққиётини янги-янги мезонлар билан таъминлаган ёзма ёдгорлигидаги залворли ғоялар жамиятнинг тўлақонли кейинги тараққиёти учун ягона мезон бўла олмай қолди.
Ислом дини Шарқ маънавиятининг кейинги такомиллашуви учун ўта қатъий белгиланган талаблар ва унинг муваффақиятли ечими учун янги-янги мезонлари билан дунё саҳнасига кўтарилди. Бу даврга келиб, мавжуд ижтимоий тизимнинг ўзгариши билан боғлиқ ҳолда ўтмиш анъанавий қадриятларига янгича мезонлар орқали баҳо бериш ва саралаш даври бошланди. Масалан, Оташпарастликдаги ўлган мурданинг суягини этидан тозалаш жараёни билан боғлиқ даҳшатли манзаралар, никоҳ, оила ва мулкий ворислик ва бошқа кўплаган жиҳатлар билан боғлиқ анъаналарни қайта кўриб чиқиш тарихий эҳтиёжга айланган эди. Ҳудди ана шу ва шунга ўхшаш тарихий эҳтиёжларни қониқтира оладиган мафкура бўлиб Ислом ғоялари тарих саҳнасига кўтарилди.
Шарқ халқлари тафаккури Ислом ғоялари томонидан эгалланиши дунёни англашнинг алоҳида жараёнини вужудга келтирди. Ислом идеаллари ва категориялари ҳамда уларнинг мазмуни диний характерга эга бўлиб, ўзидан олдинги диний-мифологик қарашларга нисбатан ҳам ўта ғайри табиийлиги ҳамда бир томонламалиги билан ажралиб туради. Ўзида минтақавий ва жаҳон динлари тажрибасини ўзлаштириб олган бу дин жамиятнинг барча томонлари ва мусулмонларнинг ички дунёсини ҳам эгаллаб олиб, уларга ўз эътиқод талабларини тиқиштирар эди.
Мусулмонлар учун ислом идеаллари асосида яратилган образлар орқали дунёни идрок этишдан бошқа ҳар қандай ўзгача қарашларга ён бермаслиги билан ҳам бу дин фарқланади. Ислом ривожланган ўрта аср жамиятларининг талабларига мослашган ва ҳар қандай муаммоларнинг ечимини топа олган ғоялар тизими бўлиб қарор топди. Лекин Ислом идеаллари ва мезонлари янги давр жамиятларининг талабларига жавоб беролмай қолди. Чунки жамият тараққиётини таъминловчи ҳаракатлан-тирувчи кучлар ўзгарди.
Янгича ижтимоий-иқтисодий муносабатлар тизими қарор топа бош-лади. Бундай шароитларда ўрта асрчиликка мос қолиплар, анъанавий андозаларни янги шароитга мослаб ўзгартиришнинг уддасидан чиқишнинг ўзи бўлмас эди. Бундай мослашиш асрлар мобайнида ҳақиқатнинг ягона манбаси деб ишонтирилиб келинган мезонларнинг ўзгариши исломий тасаввурлар тизимини тутиб турган асосларнинг тўғрилигига шубҳа уйғотар эди.