Микрозарраларнинг

яна бир 
идеаллаштиришдан, яъни кузатиш
тушунчасидан воз кечи-
шига олиб келди. Демак, квант физикасида кузатиш тушунчаси-
дан, ҳаракат тушунчаси каби қутилиш лозим экан. 
Ҳодиса, ўл­
чаш ва кузатиш каби тушунчалар
бир-бирларига мустаҳкам 
боғлиқ бўлсалар ҳам улар бир ҳил нарса эмас. Қадимда уларни 
табиатни ўрганиш методлари деб тушинар эдилар ва улар асо-
сида бир фикрга келар эдилар, чунки кузатиш жараёни воқеа-ҳо-
дисаларга таъсир қилмасликларига ишончлари комил эди. Лекин 
ҳозирги физика фақат кузатиш асосида ҳулоса чиқаришдан қай-
тиб, тажриба натижалари асосида ҳулосалар чиқарадиган бўлди. 
Ҳозирги физика воқеа ва ҳодисаларнинг кечишига кузатиш жа-
раёни таъсир қилмаслигини рад этмаса ҳам, 
у кузатиш объекти 
бўлиши учун унинг хусусиятларини аниқ ўлчаш услублари ол­
диндан кўрсатилган бўлмоғи лозим.
Физикада кузатиш ва ўл-
чаш тушунчалари бир-бирларидан ажралмасдир.
16. Борнинг тўлдирувчанлик принципи[8,9,17,18]
Квант физикасида ҳар қандай 
ўлчаш жараёни, ўлчаш объ­
екти
 
билан ўлчаш қурилмаси ўртасидаги ўзаро таъсирла­
шувдан иборатдир. 
Ҳар қандай ўзаро таъсирлашув эса қурил-
манинг ва объектнинг ҳолатини ўзгартириб юборади, демак, биз 
ҳар бир ўлчаш жараёнида нотўғри маълумотлар олар эканмиз! 
“Классик физикага асосан биз ўлчаш жараёнида қурилманинг 
таъсирини ҳам ҳисобга оламиз ва “ҳақиқий” натижага эришамиз 
деб нотўғри ҳисоблаб келганмиз” деб таъкидлайди В.Гейзен-
берг. Унинг таъкидлашича: 
“...атом физикасида “ҳодисалар” 
ва “кузатишлар”ни бир­биридан ажратиб бўлмайди”. 
Ас-
лини олганда кузатиш ҳам ҳодиса, лекин у анча мураккаб бўл-
ган ҳодисадир. Кундалик ҳаёт кўрсатадики, объект қанча майда 
бўлса, унинг ҳолатини 
ўлчаш жараёнида
бузиб юбориш шун-
чалик осон бўлади. Биз табиатда атомлар, электронлар ва ядро-

---

51
лардан майдароқ бошқа нарсаларни билмаймиз. Шу сабабли 
ҳам ушбу объектлар хусусиятларини ўрганишда уларнинг ўзла-
рини қўллашга мажбурмиз. Бундай ҳолда эса