Mikromatnlarning lisoniy xususiyatlari лингвистические свойства микротекстов linguistic properties of microtexts

MIKROMATNLARNING LISONIY XUSUSIYATLARI
ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА МИКРОТЕКСТОВ
LINGUISTIC PROPERTIES OF MICROTEXTS

Turdaliyeva Dilfuza Soloxidinovna, PhD,

Qo`qon davlat pedagogika instituti doktoranti,
Hamidova Naziraxon Ne`matjon qizi
Farg`ona davlat universiteti, Lingvistika:Ingliz tili 1-kurs magistranti,
[e-mail]


Аннотация
Ushbu maqolada mikromatnlarning shakllanish bosqichlari ko`rsatib o`tilgan. Matn atamasi va matn ob`yekti borasidagi tilshunoslar olimlar fikrlaridan iqtiboslar keltirilgan. Matn o`ziga hos murakkab sintaktik strukturaga ega bo `lgan nutqning eng yirik ifodasi ekanligi e`tirof etilgan.
Аннотация
В данной статье описаны этапы формирования микротекста. Лингвисты процитировали взгляды ученых на термин текст и объект текста. Текст признается крупнейшим выражением речи с уникально сложной синтаксической структурой.
Annotation
This article describes the stages of microtext formation. Linguists quote the views of scholars on the term text and the object of the text. The text is recognized as the largest expression of speech with a uniquely complex syntactic structure.
Kalit so`zlar: matn, qurilma, mikromatn, makromatn, minimal matn, maksimal matn,o`zlashma so`zlar, matn nazariyasi.
Ключевые слова: текст, устройство, микромат, макромат, минимум текста, максимум текста, ассимиляция слов, теория текста.
Keywords: text, device, micromat, macromat, minimum text, maximum text, assimilation words, text theory.
Matn tilshunosligi rivojida ko`plab tilshunoslar o`z hissalarini qo`shishgan. Xususan, o`zbek tilshunosligi maktabining asoschilari hisoblanmish N.M. Turniyozov, B. Yo`ldoshev, A. Mamajonov,
E. Qilichev, M.Hakimov, M. Yo`ldoshev, S. Boymirzaevalar nafaqat matn nazariyasini tilshunoslikka olib kirishdi, balki uni yangi taraqqiyot bosqichiga ko`tarilishida o`z taqdiqotlari bilan fanga muhim hissa qo`shishdi . Ular o`z tadqiqotlari nuqtai nazaridan matnga turlicha ta`rif berishgan: “Matn - sintaksis tekshiruvi obyekti. Sintaktik hodisa sifatida matn maxsus leksik-grammatik mustaqil gap turlarining yig`indisidan iborat. Matn o`ziga xos murakkab sintaktik strukturaga ega bo`lgan nutqning eng yirik ifodasidir”<sup>1</sup>.
Matnga tilshunoslar M. Qurbonova, M. Yo`ldoshev quyidagicha ta`rif berishgan: “Matn ko`p jihatli, murakkab tuzilishga ega bo`lgan qurilma, shuning uchun ham uni tavsiflashda unga hos bo`lgan semiotik, kommunikativ, strukturaviy, pragmatik, kognitiv, nominativ, xususiyatlarni e`tiborga olish talab qilinadi”<sup>2</sup>.
Matn hajm beligisiga ko`ra ikkiga bo`linadi: mikromatn (minimal matn) va makromatn (maksimal matn). “Badiiy uslubda minimal matn deyilganda biror mavzuni yoritishga bag`ishlangan qatralar, xalq donishmandligini ifodalaydigan maqol, matal va aforizmlar, miniatyuralar, hajviy asarlar, nomalar, she`r va she`riy parchalar, umuman, kichik mavzuni qamrab oluvchi bir necha gaplardan iborat butunlik tushuniladi³”.
Shuni aytib o`tish kerakki, mikro so`ziga “ o`zbek tilining izohli lug`atida quyidagicha ta`rif berilgan: “ Baynalmilal o`zlashma so`zlarning birinchi qismi bo`lib, “ kichik, juda mayda “ , “eng kichik birliklarni o`rganish yoki o`lchash bilan bog`liq” kabi ma`nolarni bildiradi “⁴. Bu ta`rifdan shuni anglashimiz mumkinki, eng kichik hajmdagi og`zaki va yozma nutq namunalarini minimal matn deb ayta olamiz. Minimal matn bo`yicha tadqiqot olib bоrgan ba`zi tilshunoslar birgina gap ham minimal matn bo`lishi mumkin degan to`xtamga kelishgan.
Tilshunos olim N. Turniyozov“ matn bir so`z bilan, bir necha so`z bilan, bir necha gap bilan, bir necha abzas bilan va bir necha bob bilan ifodalanishi ham mumkin” ligi⁵ni aytadi. Shu bilan birgalikda, olim shuni ham alohida aytib o`tganki, “ matn lingivistikasidagi muammolarni bir so`zli birikma yoki biror sodda gap bilan ifodalangan matnlar asosida o`rganish maqsadga muvofiq emas".
Tilshunos olim M. Hakimov birgina gap bilan matn tushunchasini ifodalashimiz mumkinligini ta`kidlab quyidagi fikrni ifodalaydi:” masalan : Bahor …Bu jumlani kichik matn hisoblash mumkinmi ? Bizningcha , to`la ma`noda kichik matn deb hisoblash mumkin . Chunki tugal bir ohang bilan aytilgan Bahor jumlasida “tabiatning jonlanishi “ , “hammayoqning ko`m-ko`k tusga kirishi “, “atrof- muhitning go`zal tusga burkanishi “ kabi yashirin mazmun mavjuddir. shuning uchun kichik matnda bir tugal mazmuniy fikr o`z ifodasini topadi”.⁶
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.A. Mamajonov , M. Abdupatoyev , “ Matn sintaksisi “ – Farg`ona , 2002 ,
2 N . Turniyazov “ Matn lingvistikasi” – Samarqand , SamTDCHTI 2-nashri, 2003
3. M. Hakimov “O`zbek ilmiy matnining sintakmatik talqini. DDA-Toshkent, 2001
4. M. Yo`ldoshev, S. Muhamedova , M. Saparniyazova , “Matn lingvistikasi” –Toshkent , 2020
5. M . Qurbonova , M . Yo`ldoshev “ Matn tilshunosligi “- Toshkent , 2014.
6. S. Boymirzaeva “ Matn mazmunida temperollik semantikasi “ Toshkent , 2009 .
7 . “O`zbek tilining izohli lug`ti” Toshkent

1^ A. Mamajonov , M. Abdupatoyev , “ Matn sintaksisi “ – Farg`ona , 2002 , 4- bet

2^ M . Qurbonova , M . Yo`ldoshev “ Matn tilshunosligi “- Toshkent , 2014, 12-bet

3^ M. Yo`ldoshev, S. Muhamedova , M. Saparniyazova , “Matn lingvistikasi” –Toshkent , 2020, 42-bet

4^ “O`zbek tilining izohli lug`ti” Toshkent , 590-bet

5^N . Turniyazov “ Matn lingvistikasi” – Samarqand , SamTDCHTI 2-nashri, 2003, 86 bet

6^ M. Hakimov “O`zbek ilmiy matnining sintakmatik talqini. DDA-Toshkent, 2001, 50-bet