Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

6.5-rasm. Izokvantalar 
MRTS o‗z mohiyatiga ko‗ra iste‘mol nazariyasidagi chekli almashtirish 
normasi MRS ga o‗xshashdir: 
MPTS =
- mehnat sarfining uzgarishi 
Bu yerda 
va 
lar bitta izokvantada bo‗lgani uchun mahsulot ishlab 
chiqarish hajmi Q o‗zgarmaydi (Q= const). 6.6-rasmdan ko‗rish mumkinki, ishlab 
chiqarish hajmi 85 birlik bo‗lib, o‗zgarmaganda mehnat sarfi birdan 2 ga 
o‗zgarganda -
=2. Mehnat sarfi 2 dan 3 ga o‗zgarganda MRTS = 1ga teng, ya‘ni 
u kamayib bormoqda. 
Mehnat sarfi 3 birlikdan 4 ga o‗zgarganda va 4 birlikdan 5 ga o‗zgarganda 
MPTS mos ravishda 
va 
ga kamayib boradi. Demak, qancha ko‗p miqdordagi 
mehnat kapital bilan almashtarilsa, shuncha mehnat unumdorligi past bo‗ladi va 
kapitaldan foydalanish nisabatan samarali bo‗lib boradi (6.6-rasm). 
Izokvanta chizig‗i botiq; shakldagi ko‗rinishga ega, shuning uchun izokvanta 
chizig‗i bo‗yicha pastga harakat qilganimizda MRTS qisqarib boradi. Chekli 
texnologik almashtirish normasining kamayishi har qanday omildan foydalanish 
samaradorligi cheklanganligini ko‗rsatadi. Ishlab chiqarishda kapitalni ko‗prok, 
mehnat bilan almashtirish mehnat unumdorligini pa- sayishiga olib kelsa, xuddi 
shunday mehnatni ko‗proq; kapital bilan almashtirish kapital qaytimini (bir - birlik 

---

156 
qo‗shimcha kapital hisobidan ishlab chiqariladigan qo‗shimcha mahsulot 
miqdorini) kamaytiradi. Ishlab chiqarish hajmini oshirish uchun balanslashgan 
resurslar kombinatsiyalari talab qilinadi. 
6.6-rasm. Chekli texnologik almashtirish normasi 
MRTS kapital chekli mahsuloti MRK va mehnatning chekli mahsuloti MPL 
bilan bog‗liqdir. Bunday bog‗liqlikni ko‗rish uchun kapitalni mehnat bilan 
almashtirishda ishlab chiqarish hajmi Q* o‗zgarmaydi deylik, ya‘ni almashtirish 
Q* izokvanta chiziщda amalga oshiriladi, deb qaraymiz. 
Mehnat sarfining oshishi natijasida olingan qo‗shimcha mahsulot 
L 
quyidagiga teng: 
=MPL
Bu yerda MPL — qo‗shimcha bir birlik mehnat sarfi hisobidan olingan 
qo‗shimcha mahsulot; 
— qo‗shimcha sarflangan mehnat. 
Xuddi shunday qo‗shimcha mehnat sarfi hisobidan qisqartirilgan kapital 
ga 
to‗g‗ri keladigan ishlab chiqarish hajmining qisqarishi 
quyidagicha 
hisoblanadi: 
=MPK
, 
bu yerda 
— kapital sarfining qisqarishi hisobidan ishlab chiqarish 
hajmining qisqarishi; 
MRK — kapitalning chekli mahsuloti, qo‗shimcha bir birlik kapital sarfi 
natijasida olinadigan qo‗shimcha mahsulot miqdori; 
— kapital sarfining qisqarishi. 

---

157 
bilan 
, ni almashtirishda ishlab chiqarish hajmi izokvanta chizig‗ida 
o‗zgarmasligini hisobga olsak: 
= 
, 
teng va ishlab chiqarish hajmining o‗zgarishi nolga teng bo‗ladi. 
Shunday kilib, 
(MPL)
+(MPK)
= 0. 
Ushbu munosabatdan quyidagini olamiz: 
= -
MRTS. 
Yuqoridagi munosabat shuni ko‗rsatadiki, alohida izokvanta uchun kapitalni 
mehnat bilan ishlab chiqarish jarayonida uzluksiz almashtirish kapitalning chekli 
mahsuldorligini oshirishga va mehnatning chekli mahsuldorligini kamayishiga olib 
keladi. Ikkala omilning o‗zgarishi bunday chekli texnologik almashtirish 
normasining kamayishiga va izokvanta chizig‗ining to‗g‗rilanishiga olib keladi. 
Ishlab chiqarish funksiyasiniig ikki xususiy xoli. Ishlab chiqarish jarayonida bir 
omil bilan ikkinchi omilni almashtirishda ikki xususiy hol mavjud. Birinchi xolda 
(6.7-rasm) omillar bir-biri bilan to‗liq almashtiriladi. Bu yerda izokvantaning har 
qanday nuqtasida MPTS o‗zgarmas qiymatga ega:
Ikkinchi holda, ishlab chiqarish omillaridan belgilangan tartibda foydalanishni 
ifodalaydigan ishlab chiqarish funksiyasi (6.8-rasm).