Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

1.3. Narx, uning turlari va vazifalari 
Bozor faoliyatida narxlar asosiy o‗rin egallaydi. Narx tovar qiymatining 
puldagi ifodasidir. Tovar narxining miqdori quyidagicha aniqlanadi.
a) tovarning qiymati: 
b) oltinning qiymati; 
c) talab va taklifning nisbati.
Talabning taklifdan ortishi narx hajmining qiymat hajmidan ortishiga, aksincha 
esa narxni qiymatdan kam bo‗lishiga olib keladi. Talab va taklifning bir biriga teng 
bo‗lganda esa narx va qiymat muvozanatda bo‗ladi. 
Narx aholi yashash darajasini va dinamikasini ko‗rsatib beruvchi asosiy 
ko‗rsatkichlardan biridir. Narx orqali jamiyatning iqtisodiy-ijtimoiy harakatlanish 
jarayonlari aks ettiriladi. 
Tovar narxining joriy va qiyosiy turlari farqlanadi. Joriy narx tovarning 
nominal qiymatini ifodalaydi. Qiyosiy narx esa nominal narxlarning iste‘mol 
tovarlari narx indeksiga nisbati bilan aniqlanadi.
Ular axborot va boshqaruv vazifasini, ne‘matlarni taqsimlash va qayta 
taqsimlash vazifasini bajaradi. 
Narx quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi:
Hisob-kitob (buxgalteriya) vazifasi. Bunda xo‗jalik yuritish natijalari narx 
orqali ifodalanadi. 
Rag‗batlantiruvchi vazifasi. Narx orqali ishlab chiqarish samaradorligi, 
resurslarni tejamkorligi, mahsulotni sifatini oshishi, yangi texnika texnologiyalarni 
joriy etishi rag‗batlantiriladi. 

---

11 
Taqsimlash (qayta taqsimlash) vazifasi. Narx mexanizmi yordamida kapitallar 
iqtisodiyotning bir tarmog‗idan foyda normasi ko‗proq bo‗lgan boshqa 
tarmoqlarga oqib borishida, hamda mahsulot tannarxiga har xil darajali 
byudjetlarni shakllantirish manbai hisoblangan ayrim soliqlarni mahsulot 
tannarxiga qo‗shilishi orqali ham ham ifodalanadi. 
1.4. Bozor segmentatsiyasi va uning asosiy belgilari. 
Bozor segmentatsiyasi - bozorni har qanday mezonlar bo‗yicha (mahsulot turi, 
valyuta turi, mamlakat, mintaqa, bir hil iste‘molchilar guruhlari, ijtimoiy 
xususiyatlar, to‗lov qobiliyati, motivlar, madaniyat va boshqalar bilan ajralib 
turadigan alohida iste‘molchilar guruhlari) alohida guruhlarga, qismlarga 
(segmentlarga) bo‗lish. diniy urf-odatlar va boshqalar. 
Bozor segmentatsiyasi - talabga yo‗naltirilgan marketing konsepsiyasining 
asosiy tushunchasidir; to‗yingan bozorda marketing faoliyatining asosi 
hisoblanadi. Bozor segmentatsiyasi konsepsiyasini amalga oshirish haridorlarning 
har bir guruhi uchun ishlab chiqarishni va marketing siyosatini keyinchalik 
mijozlarning ushbu o‗ziga xos talablarini qondirishga yo‗naltirish uchun eng 
muhim xususiyatlari va ehtiyojlarini ajratib ko‗rsatish zarurati bilan belgilanadi. 
Bozor segmentatsiyasi bo‗yicha bilimlarni o‗zlashtirish kompaniyaga optimal 
marketing strategiyasini ishlab chiqish, marketing vositalarini to‗g‗ri tanlash, 
tijorat loyihalarini amalga oshirishda harajatlarni tejash imkonini beradi. 
Bozorni tanlash bosqichida amalga oshiriladigan dastlabki segmentatsiya va 
marketing dasto‗rini shakllantirishda yakuniy segmentatsiya ajratiladi. 
Bozor segmentatsiyasining quyidagi belgilari ajralib turadi: 
1) demografik, demak, bozorning jinsi, yoshi, oilasi hajmi, daromadi, kasbi, 
ma‘lumoti, irqi, millati va hokazo kabi demografik xususiyatlarga ko‗ra guruhlarga 
bo‗linishi; 
2) psixologik - haridorlarni ijtimoiy sinfga, turmush tarzi, shaxs to‗zilishiga 
mansubligi sababli ajratish; 

---

12 
3) hulq-atvor - bilimga, mijozlar bilan munosabatlarga, mahsulotdan 
foydalanish xususiyatiga va mahsulotga bo‗lgan munosabatiga qarab guruhlarga 
bo‗linish. 
Ishlab chiqarilgan tovarlar uchun bozor segmentatsiyasi boshqa asoslarga 
asoslanadi. Bu yerda potensial haridor korxonaning iqtisodiyotning ma‘lum bir 
sohasiga - mashinasozlik, qurilish, savdo va boshqalarga aloqadorligi birinchi 
o‗ringa qo‗yilgan. Har bir sohada kichikroq professional sektorlar ajralib turadi. 
Bunday holda, korxonalar hajmini hisobga olish kerak. 
Birinchi marta XX asrning 70-yillari boshlarida P.Doringer va M.Payor 
(AQSH olimlari) tomonidan mehnat bozorining segmentatsiyasini ko‗rib chiqilgan. 
Aksariyat G‗arbiy iqtisodchilar zamonaviy mehnat bozorining ikki tomonlama 
rivojlanishidan kelib chiqadilar, bunda yagona mehnat bozorining ikki segmenti 
ishlaydi: a) asosiy (mustaqil va bo‗ysunadigan) ish o‗rinlari bozori va b) 
ikkilamchi ish o‗rinlari va ishchilar guruhlari bozori. 
Birlamchi mustaqil ishlarga yuqori va o‗rta maxsus ma‘lumotli mutaxassislar, 
barcha darajadagi menejerlar va ma‘murlar va yuqori malakali ishchilar kiradi. 
Asosiy bo‗ysunadigan ishlarga texnik xodimlar, ma‘muriy va yordamchi xodimlar 
va o‗rta malakali ishchilar kiradi. Ikkilamchi ishlar maxsus tayyorgarlikni va katta 
malakani talab qilmaydi. Ularni xizmat ko‗rsatuvchi ishchilar, malakasiz ishchilar, 
quyi toifadagi ishchilar band. 
Mehnat xizmatlari va taklif etilayotgan ish o‗rinlarining xilma-xilligi mehnat 
bozori farqlanishiga olib keladi. XIX asrning 80-yillarida. A.Marshall mehnat 
bozorida raqobatdosh bo‗lmagan guruhlar tushunchasini ilgari surdi. Har bir 
mehnat turi, kasb, mutaxassislik o‗z bozoriga ega, boshqalardan ajralib turadi yoki 
kamroq. Aynan shu holat segmentlangan mehnat bozori tushunchasida aks etadi.