Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

1.2. Bozor, bozor mexanizmi va modellari. 
Bozor
 
- bu sotuvchilar va haridorlar o‗rtasidagi mahsulot sotish va sotib olish 
bo‗yicha erkin munosabatlar tizimidir.Ya‘ni, tovar ishlab chiqarish va muomala 
qonuni asosida tashkil etilgan ayirboshlashdir, ishlab chiqaruvchi va iste‘molchi 
o‗rtasida tovar–pul munosabatlari asosida amalga oshadigan murakkab 
mexanizmdir. 
Bozor - bu birinchidan, sotuvchilar va haridorlarni uchrashtirib turadigan joy, 
ya‘ni ular o‗rtasida kelishilgan narx bo‗yicha tovar almashuvi sodir bo‗ladi. 
Bozordasotishni amalga oshirish uchun ma‘lum harajatlar qilinadi va bu harajatlar 
bozor to‗g‗risida axborot olish, shartnomalar to‗zish, uchrashuvlar o‗tkazish, sotib 
olinadigan tovar yoki xizmatning miqdoriy va sifat harakteristikalarini aniqlash va 
boshqa turdagi harajatlar bilan bog‗liq. Bunday harajatlar transaksion harajatlar 
bo‗lgani uchun ham, bozorni transaksiyalar majmuasi deb ham qarash mumkin. 
Bozorning o‗ziga xos xususiyati shundan iboratki, u daromadlarni samaralifaoliyat 
ko‗rsatayotgan sub‘ektlar hisobiga qayta taqsimlaydi, ya‘ni zamonaviy 
texnologiyadan, cheklangan resurslardan samarali foydalanayotgan xo‗jalik 
sub‘ektlari hisobiga shakllanadi. 
Bozorlar o‗zining xududiy masshtabiga ko‗ra lokal, milliy va halqaro 
bozorlarga bo‗linadi. Oldi-sotdi ob‘ekti bo‗lib, iste‘mol tovarlari, resurslar, 

---

8 
(mehnat, kapital, yer, tadbirkorlik qobiliyati, axborot) va xizmatlar hisoblanadi. 
Tovarlar bozori bilan bir qatorda pul bozori (qimmatbaho qog‗ozlar bozori) ham 
mavjud. Bozordagi narxlar oldi-sotdi jarayonida yoki undan oldin shakllanishi 
mumkin. Bozor tizimida, baho va raqobat muvofiqlashtiruvchi va tashkil etuvchi 
mehnizm hisoblanadi. Bozor tizimi bir vaqtning o‗zida ikki vazifani:
iste‘molchilarni, ishlab chiqaruvchilarni va resurslarni yetkaziib beruvchilarni bir-
biriga moslash, bu esa ishlab chiqarish maqsadlarini muvofiqlashtirishni ta‘minlab 
beradi. Bozor tizimini qanday harakat qilishini tushunish uchun, uning oldida 
turgan bir qator muammolarni mavjudligini e‘tirof etganimiz holda, har qanday 
tizim, shu jumladan bozor tizimi o‗z harakati davomida shu muammolarga 
to‗qnash keladi va ularning yechimlarini topishga majbur bo‗ladi.
Narxlarni shakllanishi va raqobatning harakteriga ko‗ra bozorning quyidagi 
modellari farqlanadi: 
- Mukammal raqobatli bozor (ko‗plab sotuvchi va ko‗plab haridorlar) 
-monopol raqobatli bozor (bitta sotuvchi) 
- oligopolistik bozor (kam sonli sotuvchilar va ko‗p sonli haridorlar) 
- oligopsonik bozor (ko‗p sonli sotuvchilar kam sonli haridorlar) 
- ikki yoqlama oligopolistik bozor (kam sonli sotuvchilar va kam sonli
haridorlar) 
- duopolistik bozor (ikki sotuvchi ikki haridor) 
- monopsonik bozor (ko‗p sonli sotuvchilar va yagona haridor) 
- monopol raqobatli bozor (ko‗plab sotuvchi va ko‗plab haridorlar) 
Oldi sotdi ob‘ektiga ko‗ra bozorlarning quyidagi turlari farqlanadi: 
- tovarlar bozori; 
- xizmatlar bozori; 
- kapitallar bozori; 
- mehnat bozori; 
- informatsion axborot bozori (ilmiy-texnik tadqiqotlar). 
Chegarasi va ko‗lami nuqtai nazaridan bozorlarning quyidagi turlari bor: 
- mahalliy bozor (qishloq, shahar, tuman ko‗lamida) 

---

9 
- milliy bozor (ichki bozor) 
- jahon bozori (tashqi bozor) 
Bozor sub‘ekti bo‗lib huquqiy shaxslar (firma, tashkilot va korxonalar), 
jismoniy shaxslar va davlat hisoblanadi. 
Takomillashgan bozor rivojlangan bozor infrato‗zilmasini taqozo etadi. Uning 
asosiy elementlari bo‗lib, bank tizimi, sug‗o‗rta tizimi va axborot tizimi 
hisoblanadi. 
Bozor afzalliklarga va ziddiyatlarga egadir.