Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

3.2 – rasm. Me’yoriy naflikning kamayib borishi 
Naflikni pasaytirish prinsipi (qonuni) ko‗pincha Gossenning birinchi qonuni 
deb ataladi, uni 1854 yilda shakllantirgan nemis iqtisodchisi G. Gossen (1810-
1859) nomi bilan ataladi.
Ushbu qonunda ikkita qoida mavjud. Birinchisi, iste‘molning doimiy uzluksiz 
harakatida keyingi tovar birliklarining naflilik xususiyatlarining pasayishini 
anglatadi, bunda ushbu mahsulotning to‗liq to‗yinganligi ta‘minlanadi. Ikkinchi 
bayonotda aytilishicha, naflikning birinchi birliklarining nafligi takroriy iste‘mol 
qilish bilan kamayadi. 
Naflilikning pasayishi qonuni shundan iboratki, xuddi shu tovarning yangi 
qismi iste‘mol qilinganda uning umumiy nafligi asta-sekin o‗sib boradi. 
Shuni ta‘kidlash kerakki, naflilik marjasining pasayish qonuni universal emas, 
chunki ba‘zi hollarda keyingi me‘yoriy tovar birliklariga marjinal naflik dastlab 
ko‗payadi va maksimal darajaga etadi va shundan keyingina pasayishni boshlaydi. 
Shunga o‗xshash qaramlik umumiy tovarlarning kichik qismlariga xosdir. 
Gossenning ikkinchi qonuni har qanday naflikni sotib olishga sarflangan oxirgi 
pul birligidan olingan naflik qanday mablag‗ sarflanganligidan qat‘iy nazar bir xil 
ekanligi to‗g‗risida bayonotda mavjud. 
 
 

---

62 
3.3. 
Foydalilikning ordinalistik (tartibli) nazariyasi. Egrilik va befarqlik 
xaritasi. Iste'molchilar byudjetini cheklash. Iste'molchilar muvozanati
Naflilikning ordinalistik (tartibli) nazariyasi. Befarqlik egri chizig‗i nazariyasi. 
Byudjet cheklovlari. Iste‘molchi muvozanati 
Ordinalistik (tartibli) naflilik - uning miqdori bilan emas, balki buyurtma 
miqdori bilan o'lchanadigan foyda miqdori, mahsulotning ushbu foydasi uchun 
foydali bo'lgan tartib bo‗yicha o‗lchanadigan subektiv yordam (qoniqish). 
Naflilikning ordinalistik (tartibli) nazariyasi foydali xizmatning kardinal 
(miqdoriy) nazariyasiga alternativadir. 
Ordinalistik (tartibli) naflilik nazariyasini ingliz iqtisodchisi va statistikasi F. 
Edgyuort (1845-1926), italyan-shveysariyalik sotsiolog va iqtisodchi V. Pareto 
(1848-1923), amerikalik iqtisodchi va statistik I.Fisher (1867-1947) taklif qilgan. 
Keyinchalik XX asrning 30-yillarda R.Allen va J.Xiksning asarlarida bu nazariya 
to‗liq shaklga ega bo‗ldi va hanuzgacha eng keng tarqalgan. Ushbu nazariyaga 
ko‗ra, marjinalli naflik o‗lchanmaydi, iste‘molchi alohida tovarlarning nafliligini 
emas, balki tovarlar to‗plamlarining nafliligini o‗lchaydi. O‗lchovlilik faqat 
tovarlar to‗plamlarini afzal ko‗rish tartibiga bog‗liq. Naflilikning ordinalistik 
(tartibli) nazariyasining mezoni iste‘molchiga tovarlarga nisbatan uning 
afzalliklarini tartibga solish demakdir. 
Iste‘molchi qoniqish darajasiga qarab imtiyozlar to‗plamini tanlashni 
tizimlashtiradi. Masalan, imtiyozlarning 1-to‗plami unga eng ko‗p mamnuniyat 
baxsh etadi, 2-to‗plam kamroq qoniqish beradi va hokazo. Shunday qilib, bunday 
tizimlashtirish imtiyozlar to‗plamiga nisbatan iste‘molchilarni afzal ko‗rish haqida 
fikr beradi. Biroq, ushbu imtiyozlar to‗plamidan qoniqishdagi farqlar haqida 
tushuncha berilmaydi. Boshqacha qilib aytganda, amaliy nuqtai nazardan, 
iste‘molchi qaysi to‗plamni boshqasini afzal ko‗rishini aytishi mumkin, lekin bir 
to‗plam boshqasidan yaxshiroq ekanligini aniqlay olmaydi. 
Grafik jihatdan, iste‘molchilarga ustunlik berish tizimi 1881 yilda F.Edjuort 
tomonidan birinchi marta ishlatilgan befarqlik egri chiziqlar bilan tasvirlangan. 
Befarqlik egri chizig‗i iste‘molchilar orasida hech qanday farq qilmaydigan 

---

63 
to‗plamlar yig‗indini aks ettiradi. Egri chiziqda o‗rnatilgan har qanday narsa bir xil 
qoniqish darajasini ta‘minlaydi. Boshqacha qilib aytganda, befarqlik egri chizig‗i 
bir xil darajadagi naflik keltiradigan tovarlarning muqobil to‗plamlarini tasvirlaydi 
(3.3-rasm)