|
3. TALAB VA ISTE’MOLCHINING XATTI HARAKATI
3.1. Iste’molchilarning xoxish-istaklari va naflilik.
Har bir shaxs o‗zining fiziologik ehtiyojlarini qondirish uchun qandaydir
mahsulotdan, qanchadir sotib olishi kerak, sotib olish uchun ma‘lum miqdorda
mablag‗i bo‗lishi kerak. Iste‘molchining mablag‗i chegaralangan. Iste‘molchi har
doim tanlov oldida turadi: qaysi mahsulotdan qancha olishi kerak. Iste‘molchi
qaror qabul qilishda, mavjud imkoniyat doirasida maksimal darajada o‗z ehtiyojini
qondirishga, turmush farovonligini darajasini oshirishga harakat qiladi. Ushbu
ehtiyojni qondirish darajasi yoki turmush farovonligi darajasi naflik deyiladi.
Ne‘matning nafligi - ne‘matning inson ehtiyojini qondira olish xususiyatidir.
Iste‘mol nazariyasida ne‘mat - bu iste‘molchining ehtiyojini qondira oladigan har
qanday iste‘mol ob‘ektidir. Iste‘mol nazariyasida iste‘molchilar ma‘lum didga,
xohishga ega va ular bu xohish va didlarini qanoatlantirishda byudjetlari bilan
chegaralangan. Bunday holatda ular ne‘matlar majmualaridan, maksimal naf
keltiradigan majmuani tanlashga harakat qiladi.
Afzallik bu alohida iste‘molchilar tomonidan muayyan tovarni tanlashga ta‘sir
qiluvchi omillardan biridir. Iste‘mol nazariyasida tovarlar to‗plami har qanday
iste‘molchi ob‘ekti bo‗lib, u iste‘molchiga aniq qoniqish hosil qiladi. Tovarlarning
54
to‗plami - bu ma‘lum bir davrda iste‘mol qilingan ma‘lum hajmdagi tovarlarning
muayan turlarining to‗plamidir.
Tovarni
sotib
olish
maqsadida
iste‘molchi
tanlovining
mavjud
imkoniyatlaridan foydalangan holda katta naflik olishga erishadi, bu shaxsning
ehtiyojini qondirish mezoni, ya‘ni naflik keltiradi.
Haridor sotib olingan tovarlarni tanlashda ma‘lum individual imtiyozlarga ega,
ammo u byudjetni cheklash bilan o‗z imtiyozini qondirishda cheklangan. Bunday
sharoitda haridor nima qiladi, qaysi imkoniyat maksimal naflik keltiradi?
Iste‘molchilarni tanlash nazariyasining asosiy shartlari quyidagilardan iborat:
1. Iste‘molchi xohish - istaklarini to‗liq tartibga solish aksiomasi. Ushbu
aksioma iste‘molchining o‗zi iste‘mol qilish to‗g‗risidagi qaror qabul qilishi va
ularni amalga oshirishi kerakligini anglatadi. Bunday holda, iste‘molchi ikkala
to‗plamning qaysi biri yaxshiroq yoki ularning ekvivalentini ko‗rsatishi kerak. U
">" imtiyozlar va tenglik yoki befarqlik munosabatlari orqali tovarlarning
alternativ to‗plamlarini soddalashtirishi "-". Shunday qilib, biz ma‘lum bir
iste‘molchi uchun turli xil imtiyozlar to‗plamlarini tubdan taqqoslash haqida
gapiramiz. Bu shuni anglatadiki, A va B imtiyozlarning har qanday juftligi uchun
iste‘molchi A>B (A ga nisbatan B afzalroq yoki B>A yoki A ~ B (A va B
ekvivalent) ekanligini ko‗rsatish mumkin.
2. Muayyan qaror qabul qilish va uni amalga oshirish uchun iste‘molchi ketma-
ket imtiyozlarni bir manfaatdan va uning to‗plamlaridan boshqasiga o‗tkazishi
kerak. Shaffoflik shuni anglatadiki, agar iste‘molchi A imtiyozlar to‗plamini B
imtiyozlar to‗plamiga va imtiyozlar to‗plamiga nisbatan afzal bo‗lsa, C to‗plamida
iste‘molchi A to‗plamini S to‗plamini afzal ko‗radi, aks holda, agar A> B va B> C
bo‗lsa, unda har doim A bo‗ladi. > C, agar A = B va B ~ C bo‗lsa, u holda har
doim A ~ C. Bu tranzitivlik taxminlari afzalliklarning oqilona (mos keladigan)
bo‗lishini kafolatlaydi. Aks holda, iste‘molchilarning xatti-harakatlari qarama-
qarshi. Shu munosabat bilan ular "imtiyozlar uzukka aylandi", ya‘ni ta‘mlar
o‗zgardi, deyishadi.
55
3. To‗yinganlik aksiomasi iste‘molchilar har doim har qanday yaxshidan
kamini afzal ko‗rishlarini aytadilar (yoki qisqasi, "ko‗proq har doim yaxshiroq").
Ushbu aksioma ostida salbiy, foydali dastur mavjud, chunki ular ushbu
foydalanuvchining farovonligini pasaytiradi. Shunday qilib, havoning ifloslanishi,
shovqin iste‘molchilarning foyda darajasini pasaytiradi. Ba‘zi iste‘molchilar uchun
yaxshi narsalarga qarshi ko‗rashish bir vaqtning o‗zida boshqalar uchun ijobiy
foyda keltiradigan holatlar mavjud (bitta xonada sigaret chekuvchilar va
chekmaydiganlar uchun chekish).
Yuqoridagi uchta shart naflilik funksiyasini aniqlash uchun zarurdir. Ular
iste‘molchilarning afzalliklarini tushuntirmaydilar, faqat ularni tasvirlaydilar.
Iste‘molchilar uchun imtiyozlarning xususiyatlari befarqlik egri chiziqlari orqali
ko‗rsatilishi mumkin.
Naflik funksiyasi - bu iste‘mol qilingan tovarlar hajmi va iste‘molchi erishgan
foyda darajasi o‗rtasidagi nisbat, ya‘ni iste‘molchilarning xohish-istaklarini
namoyish etishdir. Avstriya iqtisodchilar maktabi namoyondalari K.Menger,
E.Bem-Baverk, F.Vizerlar birinchilar qatorida talab bilan narx, tovar zahirasi va
uning miqdori o‗rtasidagi bog‗liqlikni o‗rnatishga o‗ringanlar. Ular asoslashicha,
chegaralangan resurslar sharoitida, ularning hajmi narxga ta‘sir qiluvchi muhim
omillardan biri hisoblanadi. Ular ketma-ket iste‘mol qilinadigan, biror-bir
ne‘matning nafi kamayish xususiyatiga ega ekanligi to‗g‗risidagi qonuniyatni
aniqlashdi. Masalan, chanqagan inson bir stakan mineral suvni zo‗r xohish bilan
ichadi, ikkinchi stakan suv unga birinchi stakan suvday naf bermaydi, uchinchisi -
ikkinchisiga nisbatan kamroq naf beradi va hokazo. Bu oxirgi stakan suv beradigan
naf nolga teng bo‗lguncha davom etadi. Bu yerda umumiy (yig‗indi) naf oshib
boradi, lekin har bir keyingi stakan suvdan oladigan naf kamayib boradi, natijada
chekli naflikning kamayishi kuzatiladi.
Naflik funksiyasi iste‘molchi tanlashda iste‘molchi harakatlarining o‗ziga xos
ob‘ektiv funksiyasi bo‗lib, iste‘molchi tanlagan tovarlar to‗plamini ehtiyojlarni
qondirish darajasiga moslashtirish jarayonini ifodalaydi.
56
Naflik, sub‘ektning yaxshi yoki har qanday harakatini bajarishidan oladigan
qoniqish darajasini bildiradi.
Naflik bo‗lish - bu mutlaqo individual tushunchadir: bitta mavzu uchun nafli
bo‗lgan narsa boshqasi uchun naflisiz bo‗lishi mumkin. Naflik bo‗lish tovarlarning
iste‘mol xususiyatlariga va iste‘mol jarayonining o‗ziga, ularning ehtiyojlarini kim
va qanday qondirishiga bog‗liq. YOrdamchi dasturning o‗zi ma‘lum bir tovarning
ko‗payishi yoki kamayishi bilan o‗zgaradi. Birinchi holda, u pasayadi, ikkinchisida
esa ortadi.
Naflik alternativalarni tartiblash mumkin bo‗lgan holatda, miqdoriy o‗lchash
xususiyatiga ega bo‗lmagan tartibda o‗lchash xususiyati mavjud. Bizda qancha
ko‗p ne‘mat bo‗lsa, qo‗shimcha bir birlik ne‘mat qimmati, biz uchun shuncha past
bo‗ladi. Demak, ne‘matning narxi, uning umumiy nafligiga emas, balki chekli
nafliligi bilan belgilanadi. Demak, naflik funksiyasi, naflik darajasini iste‘mol
qilingan ne‘matlar hajmiga bog‗liqligini ifodalaydi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
