Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

 
 
2.20-rasm. Talab va taklifning eksperimental yo‘l bilan 
chizilgan grafigi. 
Talab va taklifning grafigini chizamiz (2.20-rasm). 
Talab va taklif tenglamalari quyidagicha yoziladi: 
talab: 
P
b
b
Q
D



1
0
(2.22) 
P,narx 
S-такlif 
P
a
a
Q



1
0
b0/b1 
P* 
Q* 
b0/b1 











*
*
*
*
1
1
Q
P
a
E
Q
P
b
E
S
D
D-тalab 
Q tovar miqdori 
P
b
b
Q



1
0

---

42 
taklif: 
P
a
a
Q
S



1
0
(2.23) 
Asosiy muammo, berilgan tenglamalardagi o‗zgarmaslar 
1
0
1
0
,
,
,
b
b
a
a
qiymatlarini aniqlashdan iborat. Bu o‗zgarmaslarni tanlash ikki bosqichda amalga 
oshiriladi. 
Birinchi bosqich. Talab va taklifning narx bo‗yicha elastikligini eslaymiz:
P
Q
Q
P
E




, 
bu yerda 
P
Q


- narxning bir birlik o‗zgarishiga to‗g‗ri keladigan talab yoki 
taklifning miqdoriy o‗zgarishi. Chiziqli bog‗lanishlarda 
P
Q


nisbat o‗zgarmas 
miqdor bo‗ladi. (5) va (6) tenglamalardan ko‗rinib turibdiki, taklif uchun bu nisbat 
1
a
P
Q



, talab uchun esa 
1
b
P
Q




. Endi bu qiymatlarni, ya‘ni 
P
Q


ni elastiklik 
formulasiga qo‗yamiz: 
taklif: 
E
a
P
Q
S
 






1
*
*
(2.24) 
talab: 
E
b
P
Q
S
  






1
*
*
.
(2.25) 
Bu yerda 
P
*
va 
Q
*
lar muvozanat narx va muvozanat tovar miqdori bo‗lib, 
ular berilgan. Biz 
*
*,
,
,
Q
P
E
E
D
S
ko‗rsatkichlarning qiymatlariga ega bo‗lganimiz 
uchun, ularni (2.24) va (2.25) tenglamalarga qo‗yishimiz mumkin. Demak, biz shu 
yo‗l bilan 
1
a
va 
1
b
larning qiymatlarini hisoblaymiz. 
Ikkinchi bosqich. Endi 
1
a
va 
1
b
larning qiymatlarini va 
P
*
va 
Q
*
larni (2.22) va 
(2.23) tenglamalarga qo‗yib 
0
a
va 
0
b
larning qiymatini topamiz: 
*
*
1
0
P
a
Q
a



; 
P
b
Q
b



1
0
*
. 
Misol. Apelsinning narx bo‗yicha taklif va talab elastiklik koeffitsientlari 
S
E
va 
D
E
berilgan. Apelsinning bozordagi ko‗rsatkichlari quyidagicha: 
75
*
т/йил,
5
,
7
*


P
Q
so‗m (1kg), 
8
,
0
;
6
,
1



D
S
E
E

---

43 
Birinchi bosqich. Berilganlarni (7) tenglamaga qo‗yib 
a
1
ni topamiz.
1 6
75
7500
0 01
1
1
,
,
,
 



 

a
a
bundan 
a
1
1 6
0 01
160


,
,
. 
Ikkinchi bosqich.
a
1
ning qiymatini 
P
*
va 
Q
*
larning qiymati bilan birga (2.22) 
tenglamaga qo‗yib, 
a
0
ni aniqlaymiz: 
7500
160 75
12000
0
0





a
a
,
bundan, 
a
0
7500 12000
4500


 
. Biz aniqlangan 
a
0
va 
a
1
larning qiymatini 
taklif tenglamasiga qo‗yib, taklifning aniq tenglamasini topamiz:
Taklif: 
Q
P
S
 


4500 160
.
Xuddi shu yo‗l bilan talab tenglamasini aniqlaymiz: 

  



  

0 8
75
7500
0 01
1
1
,
,
,
b
b
demak, 
b
1
0 8
0 01
80


,
,
.
b
P
Q
1
,
,
*
*
larning qiymatlarini (2.23) tenglamaga 
qo‗yamiz va 
0
b
ni aniqlaymiz: 
7500
80 75
6000
0
0





b
b
,
yoki 
b
0
7500 6000 13500



.
Shunday qilib, talab chizig‗i quyidagi ko‗rinishda bo‗ladi: 
Talab: 
Q
P
D



13500 80
.
Xatoga yo‗l qo‗yilmaganligini tekshirish uchun talab bilan taklifni 
tenglashtirib, muvozanat narxni aniqlaymiz: 
D
S
Q
Q

, 
4500 160
13500 80

 
 
P
P
,
240
18000
 
P
,
bundan 
P


18000
240
75,
P

75,
demak, tenglamalar to‗g‗ri aniqlangan, nima uchun deganda, 75 so‗m berilgan 
muvozanat narx. 
Endi biz bozorda apelsin narxi o‗zgarganda unga bo‗lgan talabni yoki taklifni 
o‗zgarishini yoki bo‗lmasa unga bo‗lgan talab yoki uni taklifi o‗zgarganda apelsin 
narxini qanchaga o‗zgarishini prognoz qilishimiz mumkin bo‗ladi. Masalan, 
apelsinga bo‗lgan talab 40 foizga oshdi deylik, unda talab miqdori 7800 kg teng 

---

44 
bo‗ladi. Ishlab chiqaruvchilar qaysi narxda ushbu talabni qondirishi mumkinligini 
aniqlaymiz. 
Muvozanatlik shartiga ko‗ra quyidagini yozamiz: 
7800 = -4500 + 160*P, 
P = 76,875. 
Demak, bir kilogramm apelsin narxi 76 so‗m 90 tiyin bo‗lsa, talab qondirilishi 
mumkin Tahlilni chiziqli talab funksiyasi yordamida ko‗rib chiqamiz. 
Umumiy holdagi talab chiziqli funksiyasi berilgan bo‗lsin (2.21-rasm).
P
b
a
Q
D



(2.26) 
Elastiklikning ta‘rifiga ko‗ra:
.
'
AL
LC
AF
LG
P
b
a
P
P
b
a
P
b
Q
P
Q
E
p
p














2.21/2.22-rasmlar. Talabning narx bo‘yicha elastikligi yordamida 
daromadlarni tahlil qilish. 
max 
Q 
R 
R* 
C 
0 
a/2 
C 
A 
a/b 
L 
F 
B 
0 
a 
a/2 
G 
ED>1 
ED=1 
ED<1 

---

45 
Shunday qilib, 
L
nuqta talab chizig‗i bo‗yicha
A
nuqtadan
C
nuqtaga harakat 
qilganda, talab elastikligi kamayadi. U har doim manfiy, absolyut qiymati bo‗yicha 
LC
kesmaning 
AL
kesmaga nisbatiga teng va 
AC
chiziqning o‗rtasida birga teng. 
2.22-rasmning pastki qismida daromadning narxga bog‗liqligi ko‗rsatilgan. 
)
(
Q
P
Q
R


.
(2.27) 
Bu funksiya kvadratik funksiya bo‗lib, u o‗zining maksimumiga 
 
0
C
kesmaning o‗rtasida erishadi: 
P
b
a
Q
D



funksiyadan 
P
ni topsak, 
b
Q
a
P
D


bo‗ladi va 
P
ni (2.27) 
formulaga qo‗yamiz. Natijada ishlab chiqarish hajmi Q dan bog‗liq daromad 
funksiyasini olamiz: 
b
Q
b
a
Q
b
Q
a
Q
R
D
2






. 
Bu funksiyaning kritik nuqtasini topamiz, ya‘ni daromadni maksimal qiladigan 
Q
ni topamiz (buning uchun daromad funksiyasidan 
Q
bo‗yicha hosila olib nolga 
tenglashtirib, 
Q
ga nisbatan echib, daromadni maksimallashtiradigan 
Q
* ni 
topamiz):
0
1
2




b
Q
b
a
dQ
dR
, 
yoki 
2
*
a
Q

da daromad maksimal qiymatga erishishga ishonch hosil qilamiz.
Haqiqatdan ham 2.23-rasmda, talab 
AB
oraliqda elastik 


E
D

0
va bu oraliqda 
talab miqdorining oshishi va narxning kamayishi daromadni oshib borishiga, talab 
elastik bo‗lmagan 
BC
oraliqda daromad miqdorining kamayib borishiga olib 
keladi. 
Shunday qilib, agar talab elastik bo‗lmasa, narxning o‗sishi daromadni 
o‗sishiga, kamayishi, daromadni kamayishiga olib keladi va bunday xolda 
sotuvchilar faqat narxni oshirish orqali daromadni oshirishi mumkin. Talab elastik 
bo‗lganda, daromadning o‗zgarishi narxning o‗zgarishiga teskari bo‗ladi va 
sotuvchilar bu holda narxni pasaytirish orqali daromadni oshirishlari mumkin. 

---

46 
Talab elastik bo‗lganda, narxning pasayish sur‘atidan talabni oshish sur‘ati yuqori 
bo‗ladi, natijada daromad oshadi. Talab elastik bo‗lmaganda 


E
D

1
narxning 
pasayish sur‘ati, talabning o‗sish sur‘atidan yuqori bo‗ladi, bu o‗z navbatida 
daromadni pasayishiga olib keladi. 
Masalan, yil yaxshi kelib fermerlar yuqori hosil olganda, ularning daromadi 
kamayib ketadi, nima uchun deganda qishloq xo‗jalik mahsulotlariga bo‗lgan talab 
elastikligi ancha past. 
Xuddi shunday, byudjet daromadini oshirish maqsadida, davlat korxonalari 
mahsulotlarining narxi oshirilsa, agar ushbu mahsulotlarga talab elastik bo‗lmasa, 
davlat byudjetiga tushadigan mablag‗ kamayishi mumkin. Temir yo‗l transporti 
chiptalari narxi oshirilsa, chiptalarga bo‗lgan talabni kamaytiradi. (Ma‘lumki, temir 
yo‗l chiptalariga bo‗lgan talab elastik emas.) 
Misol. Faraz qilaylik, bug‗doyga bo‗lgan talab funksiyasi quyidagi ko‗rinishda 
berilgan bo‗lsin: 
P
Q
D



250
4000
, 
bu yerda 
P
- bir pud bug‗doy narxi; 
D
Q
- bug‗doyga bo‗lgan talab hajmi, mln. pud. 
a) sotuvchi daromadini maksimallashtiruvchi sotiladigan bug‗doy hajmi 
Q
aniqlansin. 
Yechish. Masalani yechish uchun teskari talab funksiyasini aniqlaymiz: 
250
1
16
Q
P


. 
Sotuvchining daromad funksiyasini tuzamiz: 
250
16
250
1
16
2
Q
Q
Q
Q
Q
P
R








 



. 
Daromad funksiyasidan 
Q
bo‗yicha hosila olib, natijani nolga tenglashtirib 
echamiz. 
0
250
2
16



Q
dQ
dR
. 
2000
2
:
4000
*


Q
mln. pud. 

---

47 
Demak, sotuvchi daromadini maksimallashtiruvchi sotiladigan bug‗doy hajmi
2000
*

Q
mln. pudga teng ekan. 
Bir pud bug‗doy narxi:
8
8
16



P
pul birligiga teng. 
Umumiy daromad
16000
8
2000



R
pul birligi. 
Faraz qilaylik, sotuvchi sotiladigan bug‗doy hajmini 250 mln. pudga oshirdi 
deylik. Uning daromadi qanday bo‗lishini hisoblaymiz. 
Sotiladigan bug‗doy hajmi 2250 mln. pud. U holda bir pud bug‗doy narxi 
7
250
2250
16



P
pul birligiga teng. 
Umumiy daromad 
15750
7
2250



R
pul birligiga teng. 
Ko‗rinib turibdiki, sotuvchi sotiladigan bug‗doy hajmini optimal hajmdan 
oshirsa, uning daromadi maksimal daromaddan past bo‗ladi. 
Xuddiy shunday, sotuvchi optimal hajmdan kamroq hajmda bug‗doy sotsa 
ham, uning umumiy daromadi kamayadi. Bu holni o‗quvchi tekshirib ko‗rib 
ishonch hosil qilishi mumkin. 
Soliq yukini istemolchi va ishlab chiqaruvchi o‗rtasida taqsimlanishini tovar 
elastikligiga ko‗ra taxlili. Elastiklik nazariyasi firmalar va davlatning iktisodiy 
siyosatini belgilashda muhim qurol bo‗lib hisoblanadi. 
Ma‘lumki, talab va taklif chiziqlarining yotiqligi, ularning elastiklik 
koeffitsientlari miqdorining o‗zgarishiga ko‗ra o‗zgaradi. Talab va taklifning 
elastik yoki elastik bo‗lmasligi soliq yukining iste‘molchi va ishlab chiqaruvchilar 
o‗rtasida qanday taqsimlanishini, ya‘ni, soliqning qancha qismini iste‘molchi va 
qancha qismini ishlab chiqaruvchi to‗lashini aniqlab beradi. 
Masalan, davlat bir birlik tovarga ma‘lum t miqdorda (o‗zgarmas) soliq 
belgilasin. Bu o‗z navbatida taklif chizig‗ini S xolatdan yuqoriga S' xolat- ga 
siljitadi (2.23-rasm) 

---

48 
Umumiy soliq istemolchi va ishlab chiqaruvchi o‗rtasida taqsimlanib, o‗z 
ichiga soliq yuki ortiqchaligini oladi. Ushbu soliq yuki ortiqchaligi «o‗lik yuk» 
bo‗lib, jamiyat uchun sof yo‗qotish hisoblanadi.