Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

12.8-rasm. Ish haqining o‘sishi natijasida ish vaqtining o‘sishi. 
Daromadning yanada oshib borishi barcha shaxslarni ham dam olish vaqtini 
qisqartirib, ish vaqtini oshirishga undayvermaydi. Dam olish vaqtining qisqarib 
borishi, uni shaxs uchun bo‗lgan qimmatini oshiradi. Yuqorida eslatib 
o‗tganimizdek, sutkasiga 24 soat ishlash ma‘noga ega emas. Bo‗sh vaqtni 
qimmatini oshib borishi shunga olib keladiki, daromad samarasi, o‗rnini bosish 
samarasidan oshib ketadi (12.9-rasm).
 
 
 
12.9-rasm. Daromad samarasi o‘rnini bosish samarasidan ortiq bo‘lgan 
hol, 0
t
0
, 0
t
1
, 0
t
2
 lar bo‘sh vaqt, 
t
0
N
, 
t
2
N
 va 
t
1
N
 lar ish vaqti. 
Natijada ish vaqti T
2
=24-t
2
dan T
1
=24-t
1
gacha qisqaradi. 
Shaxsning bo‗sh vaqti esa 0t
2
dan 0t
1
ga o‗sadi. Bo‗sh vaqt qimmatini ortishi, 
ish haqi oshganda individual shaxsning Mehnat taklifi chizig‗i manfiy yotiqlikka 
ega bo‗ladi (12.10-rasm). 
W
, 
so’m,soat
S
L
W
2
W
1
Bir kundagi 
soatlar
24-
t
1
24-
t
2
M
1
E
1
A
R
1
M
U
1
E
0
R
0
E
2
R
2
U
2
t
2
t
1
0
t
0
B
N
Umumiy vaqt 
soat kunda
Daromad 
so’mda 

---

299 
 
12.10-rasm. Ish haqi oshganda ish kunini qisqarish 
taklif chizig‘i yotiqligi. 
Ish haqi o‗sishining dam olish vaqti bilan ishlash vaqti o‗rtasidagi nisbatga 
ta‘siri.
Odatda ish haqi oshganda, ko‗pchilik ko‗proq ishlab, ko‗proq daromad olishga 
harakat qiladi. Lekin, ish vaqti oshgan sari bo‗sh vaqtning ham qimmati oshib 
boradi. Inson ma‘naviy o‗sishga ham intiladi. Demak, ish vaqtining o‗sishi o‗z 
chegarasiga ega. Nima uchun deganda, insonlar, ishlab topgan daromadini ko‗proq 
zavq olish uchun, dam olishga sarflaydilar. 
Ish vaqti ma‘lum vaqtgacha o‗sgandan keyingi ish haqining o‗sishi, ish vaqtini 
qisqarishiga olib keladi. Ish haqi oshganda o‗rnini bosish samarasi hamda daromad 
samarasi mavjud bo‗ladi. O‗rnini bosish samarasida yuqoriroq ish haqi, ishchining 
real daromadini oshiradi. Ishchi ko‗p daromad olganda, u ko‗proq ne‘matlarni 
sotib oladi, ushbu ne‘matlardan biri, yaxshi dam olishdir. 
Agar ishchi dam olishga ko‗proq mablag‗ sarflasa, daromad samarasi 
(daromadning oshishi), uni kamroq ishlashga undaydi. Daromad samarasi juda 
ham katta bo‗lganda, ishchi ish vaqtini qisqartiradi va Mehnat taklifi chizig‗i 
pastga yotiq bo‗ladi. 
Quyidagi rasmda (12.11-rasm) ish haqi o‗sishining uch bosqichi ko‗rsatilgan. 
W
, 
so’m
/soat
S
L
W
2
W
1
Bir kundagi
ish soatlari
T
2
T
1

---

300 
12.11-rasm. Individual shaxsning mehnati taklifi chizig‘i
. 
Ish haqining birinchi bosqichida W
1
dan W
2
ga o‗sishi, ish vaqtini t
1
dan t
2 
soatga oshiradi. Bu yerda o‗rnini bosish samarasi daromad samarasidan yuqori 
bo‗ladi. Ish haqining ikkinchi bosqichidagi W
2
dan W
3
ga o‗sishi, ish vaqtiga ta‘sir 
qilmaydi, ishchi t
2
soat ishlaydi, o‗rnini bosish samarasi daromad samarasiga teng. 
Uchinchi bosqichdagi ish haqining W
3
dan W
4 
ga o‗sishi, ish vaqtini t
2
dan t
4
ga 
qisqartiradi, o‗rnini bosish samarasi daromad samarasidan kam bo‗ladi. 
Ko‗rinib turibdiki, daromadning o‗sishi dam olishga bo‗lgan talabni oshiradi. 
Ushbu hol ish vaqtini qisqarishi va dam olish vaqtini oshishida o‗z ifodasini 
topgan. Ish haqining oshishi bilan birga dam olishning narxi ham oshadi. 
Odatda, 
rivojlangan 
mamlakatlarda 
aholining 
o‗rtacha 
daromadi, 
rivojlanayotgan mamlakatlardagi aholining o‗rtacha daromadidan ancha yuqori 
bo‗lgani uchun, ular ko‗proq dam olishga harakat qiladi (Daromad samarasi, 
o‗rnini bosish samarasidan yuqori). Rivojlanayotgan davlatlarda ish haqi past 
bo‗lgani uchun, ish haqining o‗sishi, ishchilarni ko‗proq vaqt ishlab, ko‗proq 
daromad qilishga undaydi (o‗rnini bosish samarasi, daromad samarasidan yuqori 
bo‗ladi).