|
16.2. Asimmetrik ma'lumotlar: tushuncha, faoliyat yo'nalishlari, tarqatish
vositalari
Asimmetrik ma'lumot - bu ba'zi bitim ishtirokchilarining to'liq va aniq
ma'lumotlarga ega bo'lgan holda, boshqa bitim ishtirokchilarining esa unga ega
bo‘lmagan vaziyatni anglatadi. Shunday qilib, mahsulot sotuvchilari xaridorlarga
nisbatan ularning sifati haqida yaxshiroq ma‘lumotga ega bo‘lishadi.
Ishchilar o‘z ish qobiliyalari darajasini ish beruvchilarga nisbatan ko'proq
bilishadi. Menejyerlar o'zlarining imkoniyatlarini firmalarning egalariga nisbatan
ko'proq biladilar.
Asimmetrik ma'lumotlar u yoki bu kompaniya nima uchun, masalan, o'z
xaridorlariga turli xil kafolatlar va xizmatlarni taqdim etishini yoki kompaniya
aktsiyalari egalari nima uchun menejyerlarning xatti-harakatlarini diqqat bilan
kuzatib borishini va hokazolarni tushunishga imkon beradi.
Asimmetrik ma'lumotlar iqtisodiy faoliyatning turli sohalarini qamrab oladi:
353
- mahsulot bozori;
- mehnat bozori;
- sug'urta bozori;
- kreditlar bozori;
- chorva mollari bozori va boshqalar.
Asimmetrik ma'lumotlarning mohiyati shundan iboratki, sotuvchilar va
xaridorlar eng samarali qaror qabul qilish uchun har doim ham keng qamrovli va
aniq ma'lumotlardan erkin foydalanish imkoniyatiga ega bo'lmaydilar, natijada
bozorlar raqobatsiz va oqibatda muvaffaqiyatsizlikka uchraydi.
Ma'lumotlar
nosimmetrik
ravishda
tarqatilganligini
da'vo
qilgan
neoklassiklardan farqli o'laroq, ko'plab xorijiy iqtisodchilar buni dastlab oz sonli
manfaatdor iqtisodiy agentlar uchun va ma'lum vaqtdan keyin yangi ishlab
chiqaruvchilar, iste'molchilar va ishlab chiqarish omillari egalarini qamrab olishni
boshlaydi deb hisoblashadilar. Bunday holda, ma'lumotlar turli xil usullar bilan
tarqatiladi:
- narxlar;
- bozor signallari;
- Ish haqining oshishi;
- kafillik va majburiyatlar va boshqalar.
XX asrning so'nggi o'n yilliklarida jahon iqtisodiy tafakkurida axborot
muammosi tobora ko'proq qiziqish uyg'otmoqda, bu borada noaniq nazariy va
uslubiy pozitsiyalar ko'rsatilgan. Masalan, neoklassiklar har doim ham axborot
bozorining mavjudligini tan olmaydilar. Ularning raqiblari, aksincha, ma'lumotni
bozor faoliyatiga ta'sir etuvchi eng muhim omillardan biri deb bilishadi va umumiy
raqobat muvozanati nazariyasini qayta ko'rib chiqishni ilgari suradlar.
Ular iqtisodiy agentlarning xulq-atvorini belgilovchi yagona omil narxlardir,
degan fikrni rad etadilar, chunki firmalar ma'lumotni nafaqat narxlar bo'yicha,
balki narxlarsiz signallar orqali ham (matbuot, maslahatchilar, ta'lim tizimi va
boshqalar) oladilar deb ta‘kidlaydilar.Yyetarli axborotga ega bo'lmagan firmaning
bozorni egallashdanumidi kam.Shu bilan birga, neoklassiklar firma ichidagi
354
axborot oqimlarining o'zaro bog'liqligini baholay olmaydilar.
Ma'lumotning muhim iqtisodiy o‘rni noaniqlik darajasini pasaytirish va
yo'qotishlarni kamaytirishdir. Ammo, 1972 yilda iqtisodiyot bo'yicha Nobel
mukofotiga sazovor bo'lgan K.Errou fikriga ko'ra neoklassik nazariyani qayta
ko'rib chiqish uchun, ikki holat katta ahamiyatga ega. Birinchidan, ma'lumot tovar
va qiymatga ega, ya'ni u savdo ob'ekti hisoblanadi. Ikkinchidan, assimetrik
ma'lumotlar mavjud.
Birinchi holatga ko‘ra, olim iqtisodiy agentlar qanchalik yetarli ma'lumotga
ega bo'lsa, ularning farovonligi shunchalik yuqori bo'ladi, deb ta'kidlaydi.
Farovonlik muammosini o‘rganuvchi olimlarning deyarli barchasi buni assimetrik
ma'lumotlarning mavjudligi bilan bog'laydiar, bu esa iqtisodiy agentlarning xatti-
harakatlariga ta'sir qiluvchi ba'zi qarorlarida noaniqlik holatini yaratadi.Aniqlik
o'lchovini axborot orqali kamaytirish mumkin. J. Xirshleyfyerning fikriga ko'ra,
assimetrik ma'lumotlar sharoitida monopoliyalarni shakllantirish va o‘zgalarning
hisobiga boyish imoniyati tug‘iladi, chunki boshqa iqtisodiy agentlarga noma'lum
bo'lgan ma'lumotlarga ega bo'lish orqali, yuqori foyda olishga qiziqishi mavjuddir.
Biroq, ko'pincha ma'lumot egasi nafaqat foyda olmaydi, balki uni qidirish bilan
bog'liq xarajatlarni qoplayolmay, zarar ko'radi.
Neoklassik nazariya bozor iqtisodiyotida mukammal raqobat mavjudligini
taxmin qiladi.Real hayotda mukammal raqobat mexanizmlari ko'pincha
"ishlamaydi".Monopolistik sharoitdagi bozorda narx o'zining axborot funktsiyasini
yo'qotadi, natijada narxsiz xarakterli signallarga ega bo'lish zarurati paydo bo'ladi.
Vengriyalik iqtisodchi va matematik Ya.Kornai va amyerikalik iqtisodchi K.
Errou umumiy muvozanat nazariyasini narxning o‘rnini bo'rttirib ko'rsatib, tabiiy
indikatorlarning iqtisodiy agentlarning xatti-harakatlariga ta'sirini e'tiborsiz
qoldirgani uchun tanqid qildilar. K. Errou o'zining Nobel ma'ruzasida J.M.
Keynsning xulosalariga ishora qilib, ko'p holatlarda bozorda muvozanat talab va
taklif teng bo'lganda o'rnatiladi deb ta'kidlaydi.
1994, 1996, 2001 yillarda Iqtisod bo'yicha Nobel mukofoti laureatlari
zamonaviy bozor iqtisodiyoti muammolariga yangicha qarash ochdi.
355
Assimetrik ma'lumotlarga ega bo'lgan bozorlarning muhim muammosini
o'rganib, ular erkin bozorning "ko'rinmas qo'l" ining zaif tomonlarini ko'rsatdilar.
Asimmetrik ma'lumotlarga ega bo'lgan bozor tushunchasini rivojlantirib, ular to'liq
va aniq ma'lumotlarga ega bo'lmagan xo'jalik yurituvchi subyektlar eng samarali
biznes qarorlarini qabul qila olmasliklarini isbotladilar. Nomukammal ma'lumotlar
jamiyatning iqtisodiy hayotiga davlatning faol aralashuvini talab qiladi.
Shunday qilib, assimetrik ma'lumotlar nazariyasining asosiy g'oyasi shundaki,
davlat bozor iqtisodiyotini tartibga solishga faol ishtirok etshi kerak, chunki
raqobatdosh bo'lmagan bozorlarning stihiyali ishlashi, iqtisodiy agentlarning
faoliyati uchun bir hil bo‘lmagan shart-sharoitlarni yaratishi, raqobatbardosh
bozorlarning muvaffaqiyatsiz bo'lishiga olib keladi. Yuqoridagilardan kelib
chqib,iqtisodiy zarbalarni yumshatish uchun jamiyatdagi iqtisodiy jarayonlarni
tartibga solishda davlatning rolini oshirish kerak degan xulosaga olib keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
