Mikroiqtisodiyot makroiqtisodiyot” fanidan o‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

RASM 14.4

1. risk premiumidagi oshish foiz stavkasini ko’tarsa, IS egri chizig’i chapga suriladi. ...

Daromad, ishlab chiqarish hajmi Y

Risk mukofotidagi oshish. Mamlakatda yuz beradigan Risk mukofotining oshishi o’zining foiz stavkasini ko’taradi. Yuqori foiz stavkasi investitsiyalarni kamaytirganligi sababli, IS chizig’i chapga suriladi. Bu pul talabini ham kamaytirganligi sababli, LM chizig’i o’nga suriladi. Daromadlar oshadi va valyuta qadrsizlanadi.

3 ... qadrsizlanish

Valyuta kursi, e

2 ....va LM egri chizigi o’nga suriladi ...

Bu yerda nima uchun amaliyotda bu kabi yorqin daromad olib kelinmaydi - degan savol to’g’iladi. Birinchi navbatda markaziy bank mahalliy valyutaning katta tannazullidan qochishni hohlaydi va shuning uchun ham M pul hajmini kamayishi bo’yicha ta’sir bilinishi mumkin. Ikkinchidan mahalliy valyutaning tanazuli muhim mahsulotlar importini amalga oshirish, narxini kutilmaganda ko’tarishi va P narx darajasini oshishiga sabab bo’lishi mumkin. Uchinchidan ba’zi tadbirlar davlat riskini oshirishga sabab bo’ladi va buning natijasida mamlakat rezidentlarining pulga bo’lgan ehtiyoji oshadi, chunki pul doim mavjud bo’lgan ishonchli aktiv hisoblanadi. Ushbu o’zgarishlarning har uchchalasi ham valyuta kursining pastga tushib ketishini oldini oladi va LM* egri chizig’ining chap tarafiga qarab o’zgarishiga olib keladi. Aynan shuning uchun ham, mamlakat riskining oshishi yaxshilikka olib kelmaydi. Qisqa muddatli boshqaruvda ular odatda tanazzulga yuz tutgan valyutani boshqaradi va uchta asosiy yo’llar orqali umumiy daromadning pasayotganligi tasvirlanadi. Shuningdek yuqori foiz stavkasining sarmoyani qisqartirishi, uzoq muddatli ishtiroki asosiy jamg’armani qisqartiradi va iqtisodiy o’zishga xalaqit beradi.
Xalqaro moliyaviy inqiroz: Meksika 1994-1995
1994 yilning avgustida Meksika pesosi 30 sentdan ham qadrsizlanib ketdi. Bir yildan so’ng peso hattoki 16 sentdan ham qadrsizlanib ketdi.
Meksika valyutasi qiymatining bu darajada tushib ketishi qanday tushuntiriladi? Davlat riski ushbu voqeaning asosiy sabablaridan hisoblanadi. 1994 yilning boshida Meksika tez rivojlanayotgan mamlakatlariga kirar edi. Amerika Qo’shma Shtatlari, Kanada va Meksika o’rtasidagi tijorat to’sqinliklarini qisqartirishga olib keluvchi Janubiy Amerika bilan Erkin Savdo Shartnomasi (NAFTA) ko’pchilikka Meksikaning iqtisodiyotiga nisbatan ishonchini oshirdi. Butun dunyo sarmoyadorlari Meksika davlatiga va Meksikadagi korporatsiyalariga kredit berishga intildilar. Ammo tez orada siyosiy rivojlanish ushbu optimistik qarashlarni o’zgartirib yubordi. Meksikaning Chiapas hududidagi kuchli qo’zg’alon Meksikadagi siyosiy holatni xavfli holatga solib qo’ydi. Yana prezidentlikka asosiy da’vogarlardan biri Luisa Donaldo Kolosio joniga suiqasd qilindi. Mamlakatdagi siyosiy istiqbol o’z muvozantini yo’qotib, aksariyat sarmoyadorlar Meksika aktivlari bo’yicha risk premium (risk bo’yicha qo’shimcha haq)larini joriy qila boshladi. Birinchi, risk premuimining oshishi pesoning qiymatiga ta’sir ko’rsatmadi, chunki Meksika aniq qayd etilgan valyuta kursi bilan boshqarilayotgan edi. Yuqorida guvohi bo’lganimizdek, qayd etilgan valyuta kursi asosida markaziy bank mahalliy valyutani (peso) xorijiy valyutaga (dollar) oldindan qayd etilgan narxlar bo’yicha savdolashishga tayyor edi. Shuning uchun ham mamlakat premium riskidagi o’sish pesoning qiymatini pasayishiga olib keldi va Meksika markaziy banki pesosni qabul qilishga va dollarda to’lashga majbur bo’ldi. Ushbu avtomat tarzidagi ayirboshlash bozorining interventsiyasi valyuta qadrsizlanganda Meksika pul hajmini qisqartirdi.
Undan tashqari Meksika xorijiy valyuta zahirasi qayd etilgan valyuta kursini qo’llab quvvatlash uchun juda ham kam miqdorni tashkil qilar edi. 1994 yilda Meksika dollarni muomiladan chiqarib tashlaganda Meksika davlati pesoning qadrsizlanganligi to’g’risida xabar berdi. Ushbu qaror, davlat pulni qadrsizlantirmaslikka va’da bergan bo’lsada, ta’sir o’tkazmasdan qolmadi. Sarmoyadorlar hattoki Meksika siyosiy arboblariga ham ishonchsizlik bildirib, Meksikadagi keyingi qadrsizlanishdan xavotirga tusha boshladi.
Dunyodagi barcha sarmoyadorlar Meksika aktivlarini sotib olishdan bosh tortishdi. Davlat risk premiumi foiz stavkasi bosimini yana bir bosqichga ko’tarib, peso bo’yicha bosimni kamaytirgan holda yana bir karra ko’tarildi. Meksika aktsiya bozori birdaniga tushib ketdi. Meksika davlati o’zining bir qancha qarzlarini to’lashni orqaga sura bshlagani uchun, sarmoyadorlar yangi qarzga kirmaslik uchun bozordan chetlasha boshladi. To’lov majburiyatlarini bekor qilish davlatning yagona yo’li edi.
Faqatgina bir necha oylar davomida Meksika va’da qilingan iqtisodiy o’sish o’rniga bankrotlik xavfi yuqori bo’lgan davlatlar sarasiga kirib qoldi. Shunda Amerika Qo’shma Shtatlari ushbu jarayonga aralashishga qaror qildi. Bu borada AQShning uchta sababi bor edi: shimoliy qo’shnisiga yordam berish, davlat inqirozi va iqtisodiy tanazzulni yuzaga keltiruvchi noqonuniy ommaviy immigrantlarning kirib kelishini oldini olish, sarmoyadorlarning Meksika iqtisodiga bo’lgan pessimistik fikrlarini boshqa rivojlangan davlatlarga tarqalishini oldini olish edi. AQSh davlati Xalqaro Pul Jamg’armasi (International Monetary Fund (IMF),) bilan birga Meksika davlatini iqtisodiy inqirozdan saqlab qolish uchun harakat qildi. Xususan, Amerika Qo’shma Shtatlari Meksikaga yana qayta kelayotgan qarzlardan qutilishga imkon beruvchi qarzlarini to’lash kredit kafolatini berdi. Ushbu qarz kafolati Meksika iqtisodiyotiga nisbatan ishonchni qayta tiklashga yordam berdi va davlat risk premiumini kattalashib ketmaslik uchun zamin yaratdi. AQSh qarz kafolati bo’lsada, davlatning kundan kunga yomonlashib borayotgan vaziyatidan olib chiqa olmadi, ular Meksika xalqini 1994-1995 yillardagi o’zta og’riqli tajribadan qutqara olmadi.
Faqatgina Meksika valyutasi o’zining qadrini yo’qotmadi, balki Meksika o’zining chuqur retsessiyasidan (inqiroz) o’tdi. Baxtiga 1990 yilning oxirlarida eng qiyin davrlar tugadi va umumiy daromad yana o’sa boshladi. Ammo, tajribadan qolgan saboqlar aniq va kelajakda yana xavf solish ehtimoli mavjud edi: tahmin qilingan davlat riskidagi o’zgarishlar, yuz berayotgan siyosiy notinchlik, kichik iqtisodiy iqtisodiyotda foiz stavkasi va valyuta kursini aniqlashda juda muhim hisoblanar edi.
Xalqaro moliyaviy inqiroz: Osiyo 1997-1998
1997 yilda Meksika ekonomikasi o’zining moliyaviy inqirozini qayta tikladi, keyinchalik xuddi shu voqeani Osiyo davlatlari, jumladan Tayland, Shimoliy Koreya va ayniqsa Indoneziya iqtisodiyoti o’z boshidan o’tkazdi. Barcha belgilar bir xil edi yani: katta foiz stavkasi, aktsiyalar qiymatining pasayishi, pulning qadrsizlanishi.
Masalan, Indoneziyada qisqa muddatli shartli foiz stavkasi 50 foizga oshib ketdi, aktsiya bozori esa 90 foiz o’zining qimmatini yo’qotdi (AQSh dollariga nisbatan), rupiya dollarga nisbatan 80 foizga tushib ketdi. Ushbu inqiroz Osiyo davlatlarida inflyatsiyaga olib keldi (chunki qadrsizlangan valyuta qimmatroq import qilindi) va yalpi ichki mahsulot sezlarli darajada tushib ketdi (chunki yuqori foiz stavkasi va ishonch yo’qolib xarajat qilish kamaydi). Indoneziyadagi haqiqiy yalpi ichki mahsulot 1998 yilda 13 foizga tushib ketdi va 1930 yildagi Buyuk Depressiyaga qadar AQSh iqtisodiy inqirozidan ko’ra ham xavotirli edi.
Nima uchun bu darajada inqiroz sodir bo’ldi, nega Osiyo banklari tizimida bu kabi muammolar boshlandi? Ko’p yillardan buyon Osiyo mamlakatlari zahiralarni-jumladan, moliyaviy zahiralarni Amerika Qo’shma shtatlari va boshqa rivojlangan mamlakatlardan ko’ra ko’proq tarqatishni boshqarishga jalb qilingan edi. Ba’zi tanqidchilar ushbu davlat va xususiy korxonalar o’rtasidagi “hamkorlikni” o’ta qo’llab quvvatladilar, hattoki Amerika Qo’shma Shtatlari ushbu jarayondan namuna olishlari zarurligini ta’kidladilar. Vaqt o’tishi bilan Osiyo banklari ushbu jarayonlar uchun kreditlarni kengaytirishi katta daromad keltiruvchi sarmoya loyihalaridan emas, balki siyosiy kimtik jarayonlar ekanligi aniq tushunib etdi. Ushbu “kapitalizm-yaqin do’st” deb ataluvchi tuzum ta’siri ostida qaytarib berilmagan narxlar o’sishi boshlandi va xalqaro investorlar ushbu iqtisodiy o’sishga nisbatan ham ishonchlarini yo’qotdilar. Osiyo aktivlari uchun risk premiumlari oshib, foizlar stavkasi tezlik bilan ko’tarilib, valyuta tushib ketdi. Xalqaro inqiroz sifatidagi qarashlar odatda boshqa muammolarni ham qamrab oluvchi yomon doirani tashkil etadi. Quyida Osiyoda aynan nima sodir bo’lganligi to’g’risida qisqacha hisobot berib o’tamiz:
Bank tizimidagi muammolar ushbu iqtisodiy jarayonlarga nisbatan ishonchni butunlay paymol qildi. Ishonchni yo’qolishi risk premiumi va foiz stavkalarning oshishiga olib keldi. Foiz stavkalarining oshishi, ustiga ustak ishonchning yo’qolishi, aktsiya va boshqa aktivlar narxini inqiroziga sabab bo’ldi. Tushib ketgan aktivlar bank kreditlar uchun qo’shimcha to’lov qiymatini qisqartirdi. Kreditlar uchun to’lovning oshishi bank kreditlari bo’yicha to’lovlarni amalga oshirish qobiliyati pasayib ketdi. Eng katta defolt bank tizimlarida aks eta boshladi. Endi birinchi qadamga, ya’ni doirani to’ldirish va davom ettirishga qaytamiz. Ba’zi iqtisodchilar bu kabi yomon doira faktlaridan xulosa chiqarib, Osiyodagi inqiroz o’z - o’zini oqlovchi bashorat ekanligini ta’kidladilar: inqiroz sodir bo’lganligining asosiy sabablaridan biri, insonlar ishonchining susayganligi va iqtisodiy istiqboldan faqat yomon narsa kutayotganligi va shunga qarab harakatlanayotganliklari edi. Aksariyat iqtisodchilar bank tizimidagi siyosiy korruptsiya ishonchning yo’qolishi orqali paydo bo’lgan yomon doiraning ishtirokidagi haqiqiy muammolardan deya tahmin qila boshladi. Osiyo inqirozi rivojlanayotganligi uchun Xalqaro Pul jamg’armasi (IMF) va Amerika Qo’shma Shtatlari bir necha yillar oldin Meksikaga tutgan yo’lni, ya’ni ular yo’qotgan ishonchni qayta tiklashga harakat qildilar.
Ayniqsa, Xalqaro Pul jamg’armasi Osiyo mamlakatlariga inqirozdan chiqib ketishlari uchun kreditlar bera boshladi: ushbu kreditlarni to’lashda, davlat bank tizimini isloh qilish va do’stona kapitalizmni tugatishi to’g’risida aniq va’dalar berildi. Xalqaro pul jamg’armasi ushbu qisqa muddatli kreditlar va uzoq muddatli reformalar ishonchni yana qayta tiklab, risk premiumini pasaytirib, o’z navbatida yomon doirani
saxovatli doiraga aylanishiga umid qila boshladi. Ushbu siyosat haqiqatdan ham o’z mevalarini bera boshladi: Osiyo iqtisodiyoti tezda inqirozdan chiqa boshladi.
Valyuta kursi o’zgaruvchan bo’lishi kerakmi yoki uni aniq belgilash zarurmi?
Iqtisod o’zgaruvchan va aniq qayd etilgan valyuta kurslari asosida qay tarzda ishlashini tahlil qilgan holda, qaysi tuzum afzal ekanligini tekshirib ko’ramiz.
Har xil valyuta kurs tizimlarining salbiy va ijobiy tomonlari
O’zgaruvchan valyuta kursining asosiy dalillaridan biri u pul siyosati boshqa maqsadlarda ham foydalanishga imkon berishidir. Aniq qayd etilgan narxlar ostida esa, pul siyosati faqatgina yagona maqsadda, ya’ni valyuta kursini qayd etilgan darajada ushlab turishi hisoblanadi. Bundan tashqari valyuta kursi makroiqtisodiy o’zgaruvchanliklarning biri hisoblanib, bunda pul siyosatiga yaxshigina ta’sir o’tkazishi mumkin. O’zgaruvchan valyuta kursining tizimi pul siyosat arboblarining boshqa maqsadlarni amalga oshirish, ya’ni mehnat bozorini va narxlarni barqarorlashtirishda qo’llashi uchun imkoniyat beradi. Qayd etilgan valyuta kurslari tarafdorlari valyuta kurslarining barqaror emasligi xalqaro savdoni qiyinlashtiradi,-degan fikrni ilgari surishdi.
Dunyo 1970 yillar boshida Bretton – Vuds tizimini tark etgandan boshlab, har ikkala, haqiqiy va shartli valyuta kurslari o’ta o’zgaruvchan bo’lib qoldi.
Ba’zi iqtisodchilar ushbu o’zgaruvchanlikni xalqaro sarmoyadorlarning mantiqsiz va beqaror spekulyatsiyasi sifatida tanqid qila boshladi.
Biznes ahli o’zgaruvchanlik o’ta xavfli, chunki u mamlakat iqtisodida beqarorlikni tashkil qilib, xalqaro biznes tranziktsiyasini yuzaga keltiradi - deya e’tiroz bildira boshladilar. Bundan tashqari, kurs valyutasining o’zgarishiga qaramasdan dunyo savdo miqdori aynan o’zgaruvchan valyuta kursi ostida ko’tarilishni davom ettiradi. Qayd etilgan valyuta kurslari narxi tarafdorlari aniq qayd etilgan valyuta kurslari, xalqning pul hokimiyati tartibini saqlab, pul hajmining o’ta oshib ketishini oldini oladi - deya fikr bildirdilar.
Bundan tashqari, bu erda markaziy bank amalga oshirishi mumkin bo’lgan siyosiy qonun qoidalar mavjud. 15 bobda, masalan biz siyosiy qoidalarni, jumladan shartli GDP(yalpi ichki mahsulot) vazifalari, yoki inflyatsiya narxlarini muhokama qilgan edik. Qayd etilgan valyuta kurslari amaliyotga joriy etishda o’zining ijobiy tomonlariga ega. Ular boshqa siyosiy qoidalardan ko’ra osonroq hisoblanadi, chunki pul hajmi avtomat tarzda tenglashtiriladi, ammo ushbu siyosiy daromad ko’rish va ish bilan ta’minlashdagi beqarorlikni yuzaga keltirishi mumkin.
Amaliyotda, o’zgaruvchan va qayd etilgan narxlar o’rtasidagi tanlovimiz biz o’ylaganimizdek juda qiyin emas. Har ikkalasining ham o’ziga xos ijobiy salbiy tomonlari mavjud. Qayd etilgan valyuta kursi tizimi ostida, agar qabul qilingan valyuta kurslari boshqa maqsadlar bilan jiddiy to’qnashuvga uchrasa, mamlakatlar valyuta qiymatini o’zgartirishlari mumkin. O’zgaruvchan valyuta kurslari tizimi ostida mamlakatlar pul hajmini oshirish yoki shartnomalash jarayonlarini hal qiluvchi, shuningdek valyuta kurslari uchun rasmiy va norasmiy maqsadlarda foydalanish mumkin.
Biz kamdan kam holatlarda valyuta kurslari haqiqatdan ham to’liq qayd etilgan yoki to’liq o’zgaruvchanligini ajrata olamiz. Buning o’rniga har ikkala tizim ostida, valyuta kurslarining bir maromda ekanligi Markaziy bankning eng asosiy maqsadlaridan hisoblanadi.