Mikroiqtisodiyot fanining mazmun mohiyati

3.Valras va Marshal modellari

Marginal foyda nazariyasining mustaqil kashfiyotiga asoslanib, istisodiy

nazariya tarixida Valrasning alohida o’rni bor deyish mumkin, lekin bozor iqtisodiyoti sektorlarining mustaqilligida uning ko’proq tushunchalari mavjud. Undan oldin boshqalar xo’jaliklar, firmalar, so’nggi tovarlar qiymatlari, ishlab chiqarish omillarining qiymatlari, barcha so’nggi va o’rtacha tovarlarning miqdorlar ta’minlanishi va miqdorlar talab qilinishining o’zaro bog’liklarini tushunganligiga qaramay, ularning hech biri bu tushunchalarni aynan Valras sinxron tenglamalar tizimi bayonoti orqali tushuntirgandek ifodalay olishmadi. Hozir u xo’jaliklar uchun muvozanat, so’nggi mahsulatlar uchun bozorlarda muvozanat bilan firmalar muvozanati, bozor omillari muvozanati bir biriga uyg’un bo’lishi mumkin. Jevons va Mengerning marginal foyda, so’nggi tovarlar qiymatlari va ishlab chiqarish omillarining qiymatlari o’rtasidagi oddiy sabab bog’liqlikni topishga harakat qilishini Valrasning umumiy muvozanat modeli bilan taqqoslash murakkab emasdek tuyilardi. Valras matematikaning imkoniyatini iqtisodiy tahlillarning qoidalaridek aniqligini namoyish qildi, uning xabarlarini barchasi qabul qilinganligiga qaramasdan XX asrgacha yaxshi shaklllanmadi. Matematikadan to’g’ri foydalanishni ba’zilar haliham muhokama qiladilar.

Valrasning marginal tahlillari Jevonsning yoki Mengerning tahlillariga qaraganda talabga ko’proq javob berardi. U subyekyiv foydadan qiymatga sabab bo’lishning oddiy yo’nalishini ko’rmadi; o’rniga u murakkab bog’langan tizimni ko’rdi. Chunki Valras sektorlarning o’zaro bog’liqligiga va hayolida faqatgina ortda qolgan talab yaroqliligiga e’tiborini qaratdi, u Jevons va Menger kabi aldovlarga chalg’imadi. Jevons va Menger sabab va natija bog’liqligidagi foyda, so’nggi tovarlarning qiymati va ishlab chiqarish omillarining qiymatlari uchun bir yo’l qidirishdan mamnun edi. Valrasning umumiy muvozanat modeli, ularning barchasi bog’liqligini ko’rsatdi. Valras usulida, barcha qiymatlar o’zaro belgilangan va ikkala yo’nalishda ham qiymat sababini belgilab bo’lmaydi. So’nggi tovarlar ta’siri va ishlab chiqarish omillari qiymatiga ta’sir ko’rsatadi. Umumiy muvozanat modelida, hamma narsa bir biri bilan bog’liq. Bu takomillashgan tavsiflar tushunishga yordam berishi aniq emas va Valrasning diqqat markazida umumiy muvozanatda foydaga qaraganda qo’shimcha ishlab chiqarish bo’ldi. Valras uchun foyda faqatgina nimadir edi, u o’zi xohlagan talab chizig’ini qo’lga kiritishi uchun tavakkal qilishiga to’g’ri keldi. Shunday qilib, talab tahlillari asosini to’liq foyda bilan ta’minlashdan ko’ra, valras faqatgina asosda sha’ma qildi.

Valras, marginal unumdorlik va iqtisodiy unumdorlik.

Valrasning umumiy muvozanat nazariyasi faqatgina talabga va undan keladigan foydaga asoslanmagan bo’lib, taklif va undan marginal mahsuldorlikning qisqarishiga ham bo’gliq edi. Bu yerda Valrasning ta’rifida ham biroz noaniqliklar mavjud. Bu kitobning ilk uch nashrida 20 darslarda uning modelining o’zgarmas koeffitsientlarini qo’llagndik, unga ko’ra hech qanday marginal maxsulot bo’lmaydi, chunki bir omil boshqalarisiz o’zgara olmaydi. Shunday qilib uning bu ta’rifi umumiy muvozanat nazariyasiga turtki bo’ladigan ikkinchi umumiy muvozanat modeli daldasiga erishmadi. Shunga qaramasdan u tahlillash maxsulot turli koeffitsientlarini sig’dira olish darajasida keng bo’lishi mumkinligini yozadi. O’quvchi esa bunga amal qilishini o’z qarashlariga bog’liq qoldiradi. Valras masalani bu ko’rib chiqdi va 1880-yillarning oxirlarida hamkasbidan o’z tahlilini qanday qilib mahsulot turli omillarni sig’diradigan darajada kengaytirishi mumkinligini so’radi. 1900-yilda to’rtinchi tahririda mahsulot turli omillarni jamladi shu tarzda talabni qo’llab quvvatlovchi marginal mahsuldorlikni ham. Valrasning marginal mahsuldorlik birlashmasi Filip Vikstid marginal mahsuldorlik konsepsiyasini rasmiy rivojlantirib, uning muhim jihatlarini e’lon qilganidan olti yil keyin yuzaga keldi. Shu sababdan Valrasining marginal tahlillashga qo’shgan xissasi savol ostida qoladi. Foyda masalasida uning qiziqishlari maxsulot funksiyasi bilan emas umumiy muvozanat nazariyasi uchun kerak bo’lgan taklif funksiyasi bilan bog’liq edi. Valras o’z modelida ba’zi kamchiliklarga ega edi. 1874- yildan buyon boshqa muammolar deyarli oltmish yildan buyon hal qilinmagan edi va ba’zilari hali hamon yechimsiz.

Ba’zi shaxslarning fikriga ko’ra oddiy tenglama va noma’lumlarni topish bilan umumiy muvozanat mavjudligini xulosa qilish mumkin. Abraham Vald 1933- yilda buning voqeiylik emasligini, uning mavjudligini isbotlash o’ta murakkabligini ko’rsatib berdi. Faqatgina 1954- yilga kelib Gerard Debrau va Kennet Arrov umumiy muvozanatning yechimi borligini isbotlashdi.

Bir kishining matematik tarzda umumiy muvozanat mavjudligini isbotlab berishi uning hayotning barcha jabhalarida o’rinli ekanligini ko’rsatmaydi. Chunki umumiy muvozanat va real dunyo o’rtasidagi aloqalar shu qadar chigalki, matematik hisob kitoblarga tayanish ham dargumon. Bu mavjud bo’lmagan dunyoning osmoniga oid mexanizm deb ataladi.

Valras tizimi mahsulotni o’z ichiga olgandek ko’rinsada, diqqat bilan qaralganda u o’zgarish modeli ekanligini va maxsulot bunga aloqador emasligi ayon bo’ladi. Bunda boshlanishiga doimiy qaytish bo’lsada bu hech qanday muammoni keltirib chiqarmaydi; lekin qaytishda osish bo’lsa, bu modelda jiddiy muammo mavjud. Valras bu murakkab savolga javob berdim deb o’ylagan edi, lekin unday emas. Bu yerda doimiylik kuzatilishi natijasida yuzaga keladigan qat’iy sharoitlar mavjud. Bozorlar tomonidan aniqlangan va umumiy muvozanat yechimi tomonidan berilgan noaniqliklar so’nggi maxsulotlarning, omillarning qiymatidir, so’nggi maxsulotlar miqdori taminlanadi va miqdor talab qilinadi, omillar miqdori taminlanadi va miqdor talab qilinadi

Valras murakkab umumiy muvozanat ko’rinishlari mavjudligini tan oladi, umumiy muvozanat tahlili hali hamon bu bilan kurashishga majbur. Umumiy muvozanat nazariyachilari shartlar ostida bo’ladigan noyob birlashgan muvozanatni keltirishdi lekin bular biz iqtisodiyotdan kutishimiz mumkin bo’lgan shartlar ekanligini ko’rsata olishmadi. Modelga kimdir o’z mulohazalarini kiritishga harakat qilganida masala yanada murakkablashadi, sunspot (sepkil) modelida shuni ko’rishimiz mumkin. Murakkab muvozanat bu modellarda ko’p. Murakkab muvozanat yuzaga kelish ehtimoli umumiy muvozanatni real hayotga tadbiq etishga to’sqinlik qiluvchi muhim omillardan biridir. Murakkab muvozanat bilan bozor yechimi muvozanat bo’lsada, bu eng yaxshi muvozanat emas, bundan avzalroq muvozanat mavjud bo’lishi ham mumkin. Agarda afzalroq muvozanat mavjud bo’lsa, Muvozanat barqaror bo’lishi shart emas.Bu masala tezda o’z javobini topdi, turg’unlik uchun shartlar ko’rsatildi. Bu shartlar hayotiylikka to’g’ri kelishi ko’rsatilmadi. Ba’zi hodisalar stabillikni tugatishi mumkin. Bu jarayon bozor ishlarida so’nggi muvozanatga natija ko’rsatmaydigan matematik o’zgarishlarga olib kelishi mumkin. Boshqa tarafdan esa so’nggi muvozanatga erishsa bo’ladi, lekin uning holati tizimdagi o’zgaruvchilar bilan birga bosgan yo’liga bog’liq. Shundan kelib chiqib turli xil so’nggi muvozanat darajalari ehtimoli bor.

Hozirgi kunda mikroiqtisodiy munozaralarda o’ziga xos rol o’ynaydigan bu savol Valrasni ham ko’p qiynagan. U og’zaki va yozma nutqlarni o’zida singdirgan bir qancha dasturlarni va tatonoment jarayonni taklif etdi; auksioner (Valrasian Auksioner nomini qozongan) barcha narx va takliflarni ko’rib chiqadi va barcha bozorlar uchun aniq bo’lgan narxlarni belgilaydi, va shundan so’nggina savdo sotiqqa ruxsat beradi. Bu dasturlarni yaxshilab o’rganib chiqqan Donlad Valker, modelni darz ketgan degan xulosaga keldi. Chunki Valras uni muvaffaqqiyat keltiradigan xususiyatlar bilan yetarli ta’minlamagan. Valkerning xulosasi makroiqtisodiyotning tahlillar taxminiy aksionerga asoslangan yangi klassik bo’limi uchun xatarlidir. Bu masalalar muhim ahamiyatli, ammo bular Valras muvaffaqqiyatlariga soya solmaydi. U hozirgi kunda barcha bilim egalari beradigan savollar ustiga poydevor qurdi. Umumiy muvozanat mavjudligini va barqarorligini jamlash 1950- yillarda iqtisodchilarni yaxshigina band qilib qo’ydi. Boshqa savollar hamon o’ylantirmoqda. Valrasning tahrir qilishi matematik jihatdan mukammal bo’lmasada, bu 1950-yillar olimlari izlanishlari uchun yaxshigina tamal toshi bo’ldi. Valras muvaffaqqiyati manbaasi bo’lgan matematik yondashuvlari umumiy muvozanat nazariyasining ba’zi omadsizliklariga ham sabab bo’ldi. Yuqori mavhumlik darajasidagi modellar iqtisodiyotga aloqadorlikka sezgirlik talab qiladi, Valras o’z modelida g’oyalarni o’lchash uchun hech qanday amaliy harakat qilmadi. Ular o’lchash uchun niyat qlinmagandi; bu amaliy qo’llab ko’rilmagan nazariya.Umumiy muvozanat nazariyasi tahlili g’oyalarni o’lchash qiyinchiliklari orqali vaqtdan vaqtga o’tib kelmoqda. Bu iqtisodiyotdagi muvozanatda aloqalar bo’lishini ko’rsatsada, umumiy muvozanat nazariyasi Valras o’zgarmas deb olgan omillar o’zgarganda bu iqtisodiyotda nima sodir bo’lishini tushuntirmaydi. Ko’plab o’qimishli odamlarning fikriga ko’ra umumiy muvozanat modeli alternativ iqtisodiy siyosat natijlarini jamlaydigan savollarga javob bera oladigan darajada katta kuchga ega bo’lsada, bu kuchni anglash kerak. Umumiy muvozanat nazariyachisi Frank Han bunday deb yozadi: O’zining ijtimoiy kelishuvi tartibsizliklarga olib kelmasligini tushintirish kerakligini birinchi bo’lib Adam Smit anglab yetgan edi. Millionlab ochko’z, manfaatparast shaxslar, o’z maqsadlariga oshiquvchi va bu oshiqish davlat tomonidan nazorat qilinmaydigan, oddiy hissiyot sifatida qabul qilinishi anarxiya (hokimiyatsizlik) uchun yaxshigina omil. Smit faqatgina yaqqol muhim savol qo’ymadi, balki bizni javob berishimiz uchun yo’lga boshladi. Arrov va Debrau (1954 va 1959) bayon etgan Umumiy Muvozanat Nazariyasi bu yo’l oxiriga ancha yaqin. Bizdagi mavjudlari biz kutganimizdan ko’ra xiraroq .

Valras va Marshal uslubi

Valras va Marshal yo’nalishlarini qisqacha solishtirish bizga yaxshi yo’l yo’riq ko’rsatadi. Valras usul va tuzilishga qiziqar edi. U iqtisodiyot modelining eng umumiy matematik bayonini qidirdi. Marshal iqtisodiy nazariyani tahlil motori sifatida hurmat qiladi; u real hayotga aloqador bo’lishi kerak, yoki unutilishi kerak, yoki qulay fursat kelganda tahlillashga kiritish uchun biror dono odam ongi ostida saqlanib turishi kerak. Bu yerda ikkitadan ortiq farqli yo’nalishlar bo’lishi mumkin emas. Biz zamonaviy mikroiqtisodiyot bo’limida ko’rganimizdek, Marshal iqtisodiy qonunlari tugallanmagan kurslarda o’qitiladi, lekin Valras iqtisodiyoti tugallangan mikroiqtisodiyotda asosiy oqimga aylandi. O’zining g’olibligiga qaramasdan Valras yo’nalishida kamchiliklar sezilarli va zamonaviy mikroiqtisodiyotni tanqid ko’tara olmaydigan ko’ngli nozik qilib qo’ygan.

Valras siyosat to’grisidagi goyalari Valras o’zining sof iqtisodiyotini iqtisodiy siyosatni shakllantirishda qurol deb biladi. U o’zini jamiyatshunos deb hisoblagan lekin Marks va utopistik jamiyatshunos Simon qarashlariga chuqur e’tibor qaratgan. U iqtisodiy nazariya resurslarni taqsimlash mukammal musobaqa ostida joylashganini qo’pol namoyon qilib omadsizlikka uchragan deydi. 8, 22, 26 va 27- element darslarida bu muammolarni sinab ko’rdi va quyidagicha xulosaga keldi: “bozorlarda mustaqil raqobat natijasiga ko’ra belgilanadigan maxsulot hoxishlarning katta ehtimol bilan qondirilishiga olib keladi” va “ozodlik ba’zi bir cheklashlar bilan foydaning eng kattasini mkeltiradi” . U hukumatning qonuniy yo’l bilan mukammal raqobatchi bozorlar yaratish fikrini qo’llab quvvatladi. Shu bilan bir vaqtda, Valras aralashmaslikning namoyondasi emasdi: u hukumat aralashishiga muhtoj bo’lgan ko’plab sohalarni topdi. Balki uning bozor sotsializmining himoyachisi sifatida xarakterlanishi bejizga emasdir. U yer ijarasi mehnatsiz foydani ifodalashini va bu hukumatda ko’payishi borasida Milga ergashdi. Mukammal raqobatbardosh bozorlar va yer ijarasini haqli foyda manbasi sifatida qabul qilish bekor qilinishi bilan foydani taqsimlash jiddiy nohaqliklarga olib kelmaydi. U umumiy olib qaraganda u chap taraf sotsiolistlari bilan tartibli , aralashmaslik siyosati namoyondalari bilan qattiq chegara chizmoqchi edi. Uning raqobatbardosh bozorlardagi umumiy muvozanat jamiyat foydaning maksimumini olib kelishini isbotlashga urunishlari iqtisodchilar tomonidan doimiy inkor etilgan yoki unutilgan. Keyinchalik Nut Viksel (1851-1926) Valras xulosasi barcha shaxslar bir xil daromad funksiyalariga ega bo’lishganda va bir xil foyda olishgandagina tasdiqlanishini aytadi .Valrasning modeliga ta’sir ko’rsatgan uning sotsiolistik qarashlari 1930- yillar nazariyachilari tomonidan kengaytirildi va biz 13-bo’limda ko’rib chiqadigan sotsializm-kapitalizm deb tanilgan munozaraga sabab bo’ldi.