Mikrobiologiya

2
 lozim. Zich oziqa muhitida nozik, mayda,
rangsiz,  bo‘rtib  chiqqan  S  shaklida,  yaltiroq  koloniya  hosil  qilib
o‘sadi. Turli xil omillar ta’sirida  R  shakliga o‘tishi mumkin. Antibiotik
ta’sirida L shakliga o‘tadi. Suyuq oziqa muhitida bir tekis loyqalanish
hosil qiladi. Brucellalar tovuq embrionidagi sariqlik qopchasida yaxshi
o‘sadi. Brutsellalar vodorod sulfiti, fuksin va tionin muhitlarida o‘sishiga
ko‘ra farqlanadi.
Fermentativ xossasi. Brutsellalar D—riboza. D—galaktoza, alanin,
asparaginlarni  parchalaydi.  Ayrim  shtammlari  aminokislotalarni
amiakkacha  gidrolizlaydi.  Brutsellalar  gialuronidaza,  katalaza,
peroksidaza, liðaza, fosfataza fermentlarini hosil qiladi.
Toksigenligi. Brutsellalarning patogenlik ta’siri endotoksiniga qarab
aniqlanadi. Bundan tashqari, ular allergik xossaga ham ega.
Antigenligi. Brutsellalar ikki xil somatik A va M antigenini saqlaydi.
Bu antigenlar bakteriyalar turiga xosdir, ular mikrob hujayrasining
tarkibiga kiradi va turli xil nisbatda bo‘ladi. Br. melitensisda M — antigeni,
Br.abortus bovis va Br.suisda A — antigeni ustun turadi. Bundan tashqari,
ularda Vi — antigeni ham aniqlangan.
Chidamliligi.  100°C  harorat  ta’sirida  shu  zahoti, 80—85°C da
5 daqiqadan so‘ng, 60°C ta’sirida 30 daqiqadan so‘ng o‘ladi. Past
haroratga chidamli. Tik quyosh nuri mikroblarga halokatli ta’sir ko‘rsa-
tadi. Nam  sharoitda 3—4 oygacha, sut mahsulotlarida 40—45 kun-
gacha, muzlagan go‘shtda 5 oygacha, tuproq va suvda 3—5 oygacha
saqlanadi. Dezinfeksiyalovchi moddalarga (xlorli ohak, lizol, kreozin,
karbol kislotasi, formalin, sulema) juda sezgir.
Patogenligi. Brutselloz bilan asosan qishloq xo‘jalik hayvonlari—
mayda va yirik shoxli hayvonlar, cho‘chqa, kiyik va boshqa hayvonlar
kasallanadi. Har bir tur mikrob o‘ziga xos kasallik keltirib chiqaradi.

242
Lekin brutsellalar bir turdagi hayvondan ikkinchi turdagi hayvonga
yuqishi mumkin. Masalan, Br.abortus bovis mayda shoxli hayvonlarni
ham zararlashi mumkin.
Kasallikning asosiy belgilari shuki, hayvonlarning urg‘ochilarida
bola tashlash, erkagida orxitni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari,
ularda bo‘g‘imlar shikastlanadi, ozib ketadi, juni to‘kiladi va boshqa
belgilar yuzaga keladi. Brutselloz yopiq shaklda ham o‘tishi mumkin,
bu esa infeksiyaning tarqalib ketishiga sabab bo‘ladi.
Laboratoriya hayvonlaridan oq sichqonlar va dengiz cho‘chqa-
chalari ularga sezuvchan. Ular zararlangandan so‘ng bola tashlash,
ozish,  junlarining to‘kilishi kuzatiladi. Sichqonlarda septitsemiya yuzaga
kelishi mumkin.
Infeksiya manbai. Odam uchun infeksiya manbai bo‘lib yirik va
mayda  shoxli  hayvonlar  hisoblanadi.  Odam  brutselloz  tarqalishida
epidemiologik ahamiyatga ega emas.
Tarqalish yo‘li. Maishiy kontakt, alimentar, havo-tomchi yo‘li
orqali tarqaladi. Kontakt yo‘li orqali, ya’ni hayvonlarni boqqanda,
go‘shtini bo‘lganda yuqishi mumkin. Havo changi orqali ham, ya’ni
hayvonlar junini qayta ishlaganda yuqadi. Brutsellalar bilan ifloslangan
oziq-ovqatlarni, sut va sut mahsulotlarini iste’mol qilish natijasida
alimentar  yo‘l  orqali  yuqadi.
Patogenezi. Organizmga kirish darvozasi bo‘lib og‘iz va burun shilliq
qavati va jarohatlangan teri hisoblanadi. Organizmga tushgan  brutsellalar
limfa yo‘li orqali limfa tuguniga tushadi, bo‘linib ko‘payadi. Limfa yo‘lidan
qonga so‘riladi. Qon bilan butun organizmga tarqaladi, suyak ko‘migida,
jigarda, taloqda joylashadi. Tayanch-harakat a’zolarida, periferik nerv
va jinsiy a’zolar tizimida yallig‘lanish jarayoni rivojlanadi. Mustahkam
o‘rnashgan antigenlar atrofida granulemalar hosil qiladi. Brutsella qonga
o‘tib qaytalash (retsediv)ni yuzaga keltiradi.
Yashirin davri 1—3 hafta davom etadi. Birlamchi latent, o‘tkir
septik, septik-metastaz, birlamchi, surunkali, ikkilamchi surunkali,
ikkilamchi latent, brutsellozdan keyingi asoratlar farq qilinadi.
Brutsellozda ko‘proq qov (70 %), qo‘ltiq osti (63 %) va jag‘ osti
(29 %) limfa bezlari zararlanadi. Osteoxondritlar, miozitlar, artritlar
va osteoartritlar rivojlanadi. Markaziy nerv tizimi meningit, ensefalit,
miyelit, ensefalomeningit ko‘rinishida zararlanadi.
Kasallikning  surunkali  shakli  remissiya  (tinch  davri),  retsediv
davri va kuchayish davrlari bilan almashinib turadi. Qayta takrorlanish
davrida yangi metastazlar yuzaga keladi yoki eski manbalar ko‘payadi.
Brutsellozdan sog‘ayish bir necha oydan 3—3,5 yilgacha. Sog‘ayish
klinik, bakteriologik, anatomik davrlarga bo‘linadi. Reinfeksiya
2—12 yildan so‘ng yuzaga kelishi mumkin.
Immuniteti. Kasallikdan so‘ng hujayraviy agglutinin va komplement
bog‘lovchi  antitelolar  hosil  bo‘ladi.

243
Profilaktikasi. Qishloq xo‘jaligida hayvonlarni nazorat qilish. Sut
va go‘sht kombinatlarini nazorat qilib turishdan iborat.
Maxsus profilaktikasi. Brutsella abortusning 19—BA shtammini
saqlovchi tirik vaksina bir marta teri ustiga yuboriladi. Revaksinatsiya
8—12 oydan so‘ng olib boriladi.
Davosi.  Levomitsitin,  eritrin  antibiotiklari  bilan  davolanadi.
Brutselloz immunoglobulini beriladi.
1. Brutsellozning qanday turlarini bilasiz?
2. Brutsellalar qanday muhitlarda rivojlanadi?
3. Brutsellozning patogenligi nimaga bog‘liq?
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALI
1. Qon.
2. Orqa miya suyuqligi.
3. Suyak ko‘migi.
4. Siydik.
5. Ko‘krak suti.
6. Murdadan material.
Tekshirish  materialini  to‘plash
Qon — bilak  venasidan  5—10 ml  hajmda  steril  sharoitda  olinadi.
Gemokultura usulida tekshiriladi.
Qon — barmoqdan 1—2 ml hajmda olinadi.
Siydik — steril kateter yordamida steril idishga olinadi.
Ko‘krak suti — steril idishga yig‘iladi.
Orqa miya suyuqligi — steril  igna yordamida steril idishga olinadi.
Suyak ko‘migi — steril shpris yordamida steril idishga to‘planadi.
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Serologik.
2. Allergik.
3. Biologik.
4. Bakteriologik.
Bakteriologik usul. Kasallikning birinchi kunlarida tana harorati
ko‘tarilgan davrda bemor bilak venasidan 10—15 ml hajmda qon olinadi.
Qon bemorni antibiotik bilan davolashdan oldin olinadi. Qon (100—200
ml  hajmli  idishga)  30—50  ml  qiyshiq  agar  va  25—30  ml  sho‘rva
?
Nazorat  uchun  savollar

244
qo‘shilgan muhitga 5 ml.dan solib chiqiladi. Birinchi flakondagi muhitni
karbonat angidridi ko‘p bo‘lgan sharoitda qoldiriladi, ikkinchisi esa
termostatda 37°C haroratda qoldiriladi. 4 kundan so‘ng olib tekshiriladi.
Agar koloniyalar o‘smagan bo‘lsa, yana qoldiriladi. Agar muhit istida
mayda, rangsiz, bo‘rtib chiqqan koloniyalar hosil bo‘lsa, stereoskopik
mikroskopda yoki oddiy mikroskopning kichik obyektivida o‘rganiladi.
Agar bir oy ichida koloniyalar aniqlanmasa, zich oziqa muhitiga ekilib
nazorat  qilinadi.  O‘sgan  kulturani  farqlash  uchun  surtma  preparat
tayyorlanadi, bo‘yaladi va mikroskop ostida tekshiriladi. So‘ng buyim
oynachasi ustida maxsus zardob yordamida agglutinatsiya reaksiyasi
qo‘yiladi. Qaytalagan va surunkali shakldagi bemorlarning suyak ko‘mi-
gidan va limfa tugunidan punktat olinadi va zich oziqa muhitiga ekiladi.
Shubhali koloniya hosil bo‘lsa, surtma preparat tayyorlab, aggluti-
natsiya reaksiyasi qo‘yib o‘rganiladi.
Serologik usul. Rayt reaksiyasi. Bemorning barmog‘idan 1—2 ml
qon olinib, zardobi ajratiladi va kengaytirilgan hajmiy agglutinatsiya
reaksiyasi  qo‘yiladi.  Bemor  qon  zardobi  1:25  dan  1:1600  gacha
suyultiriladi, antigen sifatida brutsella o‘lik kulturasi diagnostikumi olinadi
va barcha probirkalarga 2 tomchidan solib chiqiladi. Termostatda 37°C
haroratda 18—124 soat qoldiriladi. Diagnostik titri  1:100, 1:200 hisob-
lanadi. 1:400 reaksiya musbat bo‘lsa, o‘ta musbat, deb javob beriladi.
Taxminiy agglutinatsiya reaksiyasi (Xedelson reaksiyasi, 29-jadval).
Har birining kattaligi 4x4 sm keladigan 6 ta to‘rtburchakka bo‘lingan,
tozalangan, yog‘sizlantirilgan oynacha olinadi. Chap tarafdan birinchi
to‘rtburchakdan boshlab, raqamlar qo‘yib chiqiladi va mikropiðetkada
tekshirilayotgan zardobdan 0,08; 0,04; 0,02; 0,01 ml nazorat zardo-
biga («NZ») 0,02 ml.dan solinadi. «NZ» dan tashqari, barcha to‘rtbur-
chaklarga 0,03 ml diagnostikumdan solinadi, nazorat diagnostikum
«ND» to‘rtburchagiga ham undan 0,03 ml solinadi. «NZ» va «ND»
to‘rtburchaklariga 0,03 ml fiziologik eritma solinadi. Tomchilarni kichik
dozadan boshlab, shisha tayoqcha yoki uchi kavsharlangan piðetka
bilan aralashtiriladi.
29-jadval
Xedelson reaksiyasi
t
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
a
b
i
rj
a
T
t
a
r
o
z
a
N
1
2
3
4
»
Z
N
«
»
D
N
«
b
o
d
r
a
Z
8
0
,
0
4
0
,
0
2
0
,
0
1
0
,
0
2
0
,
0
—
n
e
g
it
n
A
3
0
,
0
3
0
,
0
0
,
0
3
0
,
0
—
3
0
,
0
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
i
F
—
—
—
—
3
0
,
0
3
0
,
0

245
Oynachani spirt alangasida biroz isitiladi. Agar antigen va antitelo
bir-biriga mos bo‘lsa, birinchi daqiqadayoq donador havorangli cho‘kma
hosil  bo‘ladi.  Uzog‘i  bilan  8  daqiqagacha  kuzatish  mumkin.  Sezgir
reaksiyalardan yana biri bevosita gemagglutinatsiya reaksiyasi hisoblanadi.
Diagnostikum sifatida brutselloz eritrotsitlar diagnostikumidan foyda-
laniladi.
Allergik  usul  (Byurne  sinamasi).  Bilakning  ichki  tomoniga,  teri
ichiga 0,1 ml brutsellin (13 haftalik brutsella kulturasining bulyondagi
filtrati) yuboriladi. 24—48 soatdan so‘ng natija o‘qiladi. Agar 4x6 sm
kenglikda qizarish va shish hosil bo‘lsa, reaksiya musbat deyiladi.
Biologik  usul.  Sinamani  oq  sichqonlar  yoki  dengiz  cho‘chqa-
chalarida o‘tkaziladi. Tekshirish materiali chov qismining teri ostiga
yuboriladi.  Bu  usul  infeksion  jarayonning  limfa  tugunida  qanday
kechishini to‘liq o‘rganish uchun xizmat qilishi mumkin. Hayvonlar
kasallanib  nobud  bo‘lgandan  so‘ng  ularni  yorib,  oziqa  muhitlarga
ekib o‘rganiladi.
1. Bemordan tekshirishga qanday material olinadi?
2. Tekshirish qanday usullarda olib boriladi?
3. Serologik usulda qanday reaksiyalar qo‘yiladi, tushuntirib bering.
4. Biologik sinama qanday hayvonlarda olib boriladi va qanday o‘tkaziladi?
30-bob.
 KUYDIRGI (SIBIR YARASI) QO‘ZG‘ATUVCHISI
Kuydirgi odam va hayvonlarda uchraydigan o‘tkir infeksion kasallik
bo‘lib,  og‘ir  intoksikatsiya,  teri  qoplamlari  va  limfa  apparatining
ishdan  chiqishi  bilan  kechadi.  Kuydirgi  qo‘zg‘atuvchisi  Bacillus
anthracis  Bacillacae  oilasiga,  Bacillus  avlodiga  kiradi. U  qadimgi
kasallik bo‘lib, unga «authrax» ko‘mir nomi Giðpokrat tomonidan
berilgan. Hozirgi nomini esa 1788-yili rus shifokori S. Andreyevskiy
taklif  etgan.  U  o‘ziga  kuydirgi  qo‘zg‘atuvchisini  yuqtirib,  kasallik
qo‘zg‘atuvchisini hayvondan odamga yuqishini isbotlagan. 1849-yili
Pallendor qo‘zg‘atuvchining barcha xossalarini, 1878-yili R. Kox sof
kulturasini ajratib, uni hayvonlarga yuqtirgan va spora hosil bo‘lishini
kuzatgan. L. Paster 1881-yili kuydirgiga qarshi vaksinani ishlab chiqdi.
Morfologiyasi.  Qo‘zg‘atuvchi  yirik  tayoqchasimon  bakteriyalar
bo‘lib, 6x8x1—1,5 mkm kattalikda, chetlari cho‘rt kesilgan. Gram-
musbat bo‘yaladi. Surtma preparatda juft-juft yoki qisqa zanjirsimon
?
Nazorat  uchun  savollar

246
bo‘lib joylashadi. Oziqa muhitida o‘sgan mikrob kulturasidan surtma
preparat tayyorlab ko‘rilganda, ular uzun zanjirsimon bo‘lib joylashadi.
Harakatsiz,  bir  nechta  batsillalarga  yoki  zanjirga  umumiy  bo‘lgan
kapsula  hosil  qiladi.  Spora  hosil  qiladi,  ovalsimon  shaklda  bo‘lib,
markaziy joylashadi. Spora kislorodli sharoitda 30—40°C da yaxshi hosil
bo‘ladi. 43°C dan yuqori va 15°C dan past haroratda spora hosil bo‘lishi
to‘xtaydi. Spora hosil bo‘lganda, hujayra devori parchalanib ketadi va
spora alohida holda tashqi muhitga tushadi.
Kultural  xossasi.  Kuydirgi  qo‘zg‘atuvchisi  fakultativ  anaerob,
oziqa muhitiga talabchan emas, 35—38°C haroratda pH 7,2—7,6 da
yaxshi o‘sadi. GPAda yirik, chetlari notekis R shaklidagi koloniya
hosil qilib o‘sadi. Koloniya chetlaridagi iðchalar koloniyaga sher boshini
eslatuvchi  shakl  berib  turadi. R  shaklidagi  koloniyalar  virulent
hisoblanadi. Eski kulturalarda esa S  shaklli koloniyalar hosil bo‘ladi
va ular virulentli hisoblanadi.
Go‘sht-peptonli  sho‘rvada  (GPSH)  probirka  tubida  paxtaga
o‘xshash cho‘kma hosil qiladi. Muhit tiniq qoladi.
Fermentativ  xossasi.  Kuydirgi  batsillasi  fermentativ  xossasiga
ko‘ra,  faol.  Saxarolitik  xossasiga  ko‘ra,  glukoza,  laktoza,  maltoza,
levuleza va boshqa uglevodlarni kislotagacha parchalaydi.
Proteolitik xossasiga ko‘ra, jelatinni to‘nkarilgan archasimon holda
suyultiradi, sutni ivitadi va peptonlaydi. Vodorod sulfiti va ammiak
hosil  qiladi,  nitratni  nitritga  tiklaydi,  kraxmalni  gidrolizlaydi.  Eri-
trotsitlarni gemolizga uchratmaydi. Kuydirgi bakteriofagi ta’sirida lizisga
uchraydi. Kuydirgi batsillasi diastaza, peroksidaza, liðaza ferment-
larini ajratadi.
Toksigenligi. B antharcis oqsil tabiatli ekzotoksin ishlab chiqaradi:
1) o‘limga olib keluvchi yoki o‘lim omilini saqlaydi;
2) shish chiqaradigan yoki edematoz;
3)  protektiv  yoki  himoya  omiliga  ega  bo‘lib,  yuqoridagi  ikki
omil ta’sir qilmaydi. Bu toksinlarni sichqon toksinlari deyiladi. Chunki
sichqonlar bu toksinga juda sezgir.
Antigenligi. Kuydirgi  batsillasi ikkita antigen:
1) yuqori haroratga chidamli somatik antigenga ega. Bu antigenga
qarshi antitelo hosil bo‘lmaydi. Uzoq vaqt murdalarda va kulturalarda
saqlanadi;
2) kapsula antigeni zararli emas.
Chidamliligi.  Kuydirgi  qo‘zg‘atuvchisi  vegetativ  shaklida  kam
chidamli.  100°C  harorat  ta’sirida  shu  zahoti,  55—60°C  ta’sirida
30—40 daqiqadan  so‘ng o‘ladi. Kuydirgi qo‘zg‘atuvchisining kapsulasi
tashqi muhitga chidamli. Hayvon murdalari kuzatilganda, bakteriyalar
chirigan bo‘lishiga qaramasdan, bo‘sh kapsulani aniqlash mumkin.

247
Kuydirgi batsillalarining sporalari chidamli: qaynatganda 15—20 daqiqa-
dan so‘ng, 120°C haroratli avtoklavda 20 daqiqadan so‘ng o‘ladi. Quruq
holda 30 yilgacha, tuproqda 10 yilgacha saqlanadi. Dezinfeksiyalovchi
moddalar ta’sirida 2—3 kundan so‘ng o‘ladi.
Patogenezi. Kuydirgi  qo‘zg‘atuvchisiga  sigirlar,  ot,  qo‘y,  kiyik,
cho‘chqalar  sezuvchan  bo‘lib,  ular  somon  tarkibidagi  sporalarni
iste’mol  qilish  natijasida  kasallanadi.  Laboratoriya  hayvonlaridan
quyonlar,  oq  sichqonlar,  dengiz  cho‘chqachalari  sezuvchan.  Ular
zararlangandan keyin 2—4 kun o‘tgach o‘ladi.
Infeksiya  manbai.  Kasal  hayvon  infeksiya  manbai  bo‘lib
hisoblanadi.
Tarqalish yo‘li: 1) maishiy kontakt; 2) alimentar oziq-ovqatlar
orqali; 3) havo changi yo‘li orqali; 4) transmissiv yo‘l orqali tarqaladi.
Havo  changi  yo‘li  orqali,  asosan,  lattafurushlar  kasallanganliklari
uchun uni Fransiyada «Lattafurush kasali», «Jun qirquvchilar kasali»,
deb ham atashadi.
Transmissiv tarqalish yo‘lida kasallik chivin, kuydirgi pashshasi
chaqqanda ham yuqadi. Maishiy kontakt yo‘lida hayvonlarni so‘yganda
yuqadi.  Alimentar  yo‘li  kuydirgi  batsillasi  bilan  ifloslangan  oziq-
ovqatlarni iste’mol qilish natijasida yuqadi.
Kirish darvozasi bo‘lib, jarohatlangan teri, og‘iz, burun, ko‘z shilliq
qavatlari hisoblanadi. Qo‘zg‘atuvchi tushgan joyda karbunkul hosil bo‘lib,
teri va teri osti kletchatkasida gemorragik o‘choq, shishlar va to‘qimalar
distruksiyasi paydo bo‘ladi. Shuningdek, organizmda bakteremiya rivojlanadi.
Kasallik teri, o‘pka, ichak shakllarida uchraydi. Kasallikni teri
shaklida qo‘zg‘atuvchi kirgan yerda qizarish paydo bo‘lib, so‘ngra u
papulaga aylanadi. Papula sekin-asta qizil, jigarrangli vezikulaga aylanadi.
Uning tarkibida gemorrargik suyuqlik bo‘ladi. U qurigandan so‘ng
qora chandiq qoladi.
Kuydirgining  o‘pka  shaklida  zotiljam,  o‘pka  shishining  klinik
belgilari yuzaga keladi va bemor o‘ladi. Kasallikni ichak shaklida yuqorida
aytib o‘tilgan uning teri shaklidagi belgilari ichak shilliq pardalarida
yuzaga keladi. Ko‘pincha o‘lim bilan tugaydi.
Immuniteti. Kasallikdan so‘ng mustahkam immunitet hosil bo‘ladi.
Ammo 1—3 yildan 8—20 yil oralig‘ida kasallik qayta yuqishi mumkin.
Profilaktikasi.  Profilaktika  ishlari  veterinar  xizmati  bilan  birga
olib boriladi. Kasal hayvonlarni ajratib qo‘yish, dezinfeksiya ishlarini
amalga oshirish, aholi orasida sanitariya maorifi ishlarini olib borish
muhim ahamiyatga ega.
Maxsus profilaktikasi. Hozirgi vaqtda STI vaksinasi qo‘llanilmoqda.
Qishloq xo‘jaligi xodimlari o‘rtasida vaksinatsiya ishlari olib boriladi.
Kasal hayvonlar bilan ishlagan va ular bilan aloqada bo‘lgan odamlarga
kuydirgiga qarshi immunoglobulin va antibiotiklar beriladi.

248
Davosi.  Levomitsetin,  tetratsiklin,  eritromitsin,  streptomitsin
va boshqa antibiotiklar ishlatiladi.
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALI
Kuydirgi qo‘zg‘atuvchisi bilan ishlash jiddiy
tartib asosida olib boriladi
1. Teridagi vezikula, karbunkul, yaradan ajratma.
2. O‘pka shaklida—balg‘am.
3. Ichak shaklida—najas.
4. Septik shaklida—qon.
5. Askoli pretsepitatsiya reaksiyasini qo‘yish uchun tuproq, hay-
von juni olinadi.
Tekshirish  materiallarini  yig‘ish
Vezikula, karbunkuldan material olish uchun yara atrofi spirtga
namlangan paxta yoki doka yordamida artiladi va tekshirish materiallarini
steril shpris yoki tampon yordamida olinadi. Laboratoriyaga jo‘natish
uchun tekshirish materiallari Paster piðetkasida olinadi va uchi alangada
kavsharlanadi. Agar piðetka bo‘lmasa, yara ichiga steril ið tushiriladi.
Ip yaradagi yiringni shimgandan so‘ng uni probirkaga solib jo‘natiladi.
Balg‘am va najas og‘zi keng idishga solinadi. Qon bilak venasidan
3—5 ml hajmda steril shpris yordamida olinadi va Xottinger sho‘rvasining
50 ml.ga solinadi. Bundan tashqari, qondan 2—3 ta yupqa surtma
preparati ham tayyorlanadi.
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Mikroskopik.
2. Bakteriologik.
3. Biologik.
4. Allergik.
5. Askoli pretsiðitatsiya reaksiyasi.
Tekshirishning  birinchi  kuni.  Mikroskopik  usul.  Tekshirish  mate-
riallaridan surtma preparat tayyorlanadi. Nikiforov eritmasida u 20 daqiqa
fiksatsiya qilinadi. Gram usulida bo‘yalib, mikroskop ostida tekshiriladi.
Kapsulani aniqlash uchun u Gins usulida bo‘yaladi. Mikroskop ostida
kuydirgi qo‘zg‘atuvchisi yirik tayoqchasimon, alohida, juft-juft yoki
qisqa  zanjirsimon  joylashgan  umumiy  kapsulaga  ega.  Bakteriyalar
Grammusbat bo‘yalgan bo‘lib ko‘rinsa, taxminiy tashxis qo‘yiladi.
Bakteriologik usul. Tekshirish materiali GPA va GPSH ga ekiladi.
Termostatda 36—37°C haroratda 24 soat qoldiriladi.

249
Biologik usul. Tekshirish materiali fiziologik eritmada yaxshilab
aralashtiriladi. Quyonlarga, sichqonlarga 0,1—0,2 ml.dan yelka teri
ostiga, dengiz cho‘chqachalariga 0,2—0,5 ml.dan yuqori sohasining
teri  ostiga  yuboriladi.  Sichqonlar  kuydirgidan  1—2  kundan  so‘ng,
quyon va dengiz cho‘chqachalari 2—4 kundan so‘ng o‘ladi.
Tezlashtirilgan  biologik  usul.  2—3  ta  oq  sichqonlarning  qorin
bo‘shlig‘iga tekshirish materiali yuboriladi. Bir necha soatdan so‘ng
qorin bo‘shlig‘idagi materiallardan surtma preparat tayyorlanadi va
bo‘yalib  mikroskop  ostida  tekshiriladi.  Agar  kapsulaga  o‘ralgan
batsillalar  ko‘rinsa,  tegishli  javob  beriladi.
Tekshirishning ikkinchi kuni. Ekilgan muhitlar termostatdan olib
ko‘zdan  kechiriladi.  Zich  oziqa  muhitidan  o‘sgan  kulturalar
mikroskop ostida o‘rganiladi. Kuydirgiga xos koloniyalar aniqlansa,
sof kulturani ajratib olish uchun koloniyaning yarmi olinib, qiyshiq
agarga ekiladi. Termostatda 37°C haroratda 24 soat qoldiriladi.
Go‘sht-peptonli sho‘rvada koloniyalar paxtaga o‘xshash cho‘kma
hosil qiladi. Muhit tiniq qoladi. Antraksidlardan kuydirgini farqlash
uchun  sho‘rvadan  osilgan  tomchi  preparat  tayyorlab  o‘rganiladi.
Kuydirgi qo‘zg‘atuvchisi harakatsizdir.
«Marvarid shodasi» testi (tezlashtirilgan tekshirish usuli). Buning
uchun Xottinger muhitiga 30 % li inaktivatsiyalangan ot zardobi va
0,5 ta’sir birligiga ega bo‘lgan 1 ml penitsillin qo‘shiladi. Tayyorlangan
muhitni 2—3 ml.dan probirkalarga solinadi. Har bir probirkaga 2 tom-
chidan  tekshirilayotgan  mikrob  kulturasidan  tomizib  chiqiladi.
Probirkalarni termostatda 37°C haroratda 3 soatga qoldiriladi. Vaqt
o‘tgach termostatdan olib tekshiriladi. Har bir probirkadan 2—3 ta
surtma tayyorlanadi va qurutiladi. Karnua (6 qism etil spirti +3 qism
xloroform  +1  qism  sirka  kislotasi)  suyuqligida  fiksatsiya  qilinadi.
Fiksatsiya suyuqlik bug‘lanib ketguncha ushlanadi. Surtma preparatni
metilen ko‘ki bo‘yog‘ida bo‘yaladi va mikroskop ostida tekshiriladi.
Mikroskop  ostida  kuydirgi  batsillalari  marvarid  shodasini
eslatuvchi zanjirsimon joylashgan, yumaloq bo‘lib ko‘rinadi. Chunki
batsillalar penitsillin ta’sirida zanjirsimon shaklga aylanadi. Zararlangan
hayvonlar tekshiriladi. O‘lgan hayvonlar yorib o‘rganiladi. A’zolardan
surtma  tayyorlab  bo‘yab  o‘rganiladi.  Ichki  a’zolaridan  olib  oziqa
muhitlarga ekib o‘rganiladi.
Tekshirishning uchinchi kuni. Ekilgan muhitlar tekshiriladi. Qiyshiq
agardan olib surtma preparat tayyorlanadi va bo‘yab mikroskop ostida
o‘rganiladi. Saxarolitik xossasini o‘rganish uchun Giss qatoriga ekiladi.
Proteolitik xossasini o‘rganish uchun lakmusli sutga, jelatinaga, qonli
agarga ekiladi va kuydirgi bakteriofagiga sezuvchanligi o‘rganiladi. Barcha
muhitlar termostatda 37°C haroratda 24 soat qoldiriladi.

250
Tekshirishning to‘rtinchi kuni. Natija o‘qiladi. Kuydirgi batsillasi Giss
qatoridagi muhitlarni kislotagacha parchalaydi. Jelatinani to‘nkarilgan
archasimon qilib suyultiradi. 4—5-kunda sutni ivitadi va qizil rangga
o‘zgartiradi. Qonli agarda eritrotsitlarni gemolizga uchratmaydi. Kuydirgi