15-mavzu. MIKROORGANIZMLARNING O'ZGARUVCHANLIGI VA IRSIYATI Mikroorganizmlarning o'zgaruvchanligi va irsiyati haqidagi fan genetika deyiladi. Tirik organizmlarning o'zgaruvchanligini, ularga tashqi muhit omillarining ta'sirini bilish ham kerakdir. Hayvonlarning har bir avlodidagi o'zgaruvchanligini aniqlash uchun ko'pincha inson hayoti yetmaydi. Mikroorganizmlar esa tez rivojlanadi va ko'payadi, hamda muhit ta'sirlariga sezuvchandir. Shu sababli genetik tekshirishlarning asosiy ob'yekti mikroorganizmlar bo'lib qoladi.
Mikroorganizmlarning o'zgaruvchanligi bilan olimlar XIX asrning ikkinchi yarmidan shug'ullanib kelishgandir. Rus mikrobiologiyasi asoschilari I.I.Mechnikov, L.S.Senkovskiy, S.N.Vinogradskiy va boshqalar o'zgaruvchanlikni o’rganishda Darvin ta'limotlariga asoslanadi. L.I.Mechnikov «Aynan mikrobiologiya sohasida tashqi sharoitlarni o'zgartirish yo'li bilan bakteriyalarning o'zgaruvchanligi paydo bo'lishi isbotlangan, bunda naslga o'tuvchi mustahkam irsiy o'zgaruvchanlikni ham paydo qilish mumkin deb yozgan.
Polimorfistlar (K.Negli, X.Byuxner) mikroorganizmlarda birdaniga doimiy morfologik, kultural va boshqa o'zgarishlar bo'lishi mumkin deb hisoblashgan. K.Negli mikrob shaklining doimiy bir xilligini inkor etadi. Hattoki bir tur mikrob ikkinchi turga aylanishi mumkin deb hisob qiladi. Polimorflstlarning fikricha sharsimon mikrob hujayrasi tayoqcha, spiral shakliga o'tib, biologik xususiyatlarini o'zgartirishi va yana avvalgi holatga qaytishi mumkin. Shunday qilib ular mikroblarning spesefik xususiyatlarini inkor etishadi. Bu esa o'sha vaqtda tekshirish usullarining yetuk emasligi tufayli toza kultura ajratishga imkon bo'lmaganligidandir.
Monomorfistlar (F.Kon, R.Kox) mikrob turlarini doimiy deb hisoblaydlar. Ular tashqi muhit omillarining ta'sirida mikrobning o'zgaruvchanligini inkor etishdi. Yuqumli kasallik qo'zg'atuvchilari kashf etilgandan keyin monomorfistlarning fikri yanada mustahkamlandi.
Natijada ikkala oqim tarafdorlari ham mikroblardagi o'zgaruvchanlikning sababini va darajasini to'g'ri tushuna olmaganlar. Demak ular dialektik materializm qonunlarini mikroblarga nisbatan to'g'ri tatbiq eta olmaganlar.
Fan taraqqiy etib mikroblarni tekshirish usullari rivojlanishi natijasida ularning alohida sof kulturasini ajratib olish va har bir turdagi mikrob tashqi o'zgarishlarning ma'lum darjada o'zgarishi, hamda bu o'zgarishlarning ma'lum qonuniyatlari borligi aniqlandi. O'zgarish natijasida paydo bo'lgan yangi xususiyatlar nasldan - naslga o'tishi isbotlandi va shu bilan mikroblarda ham mikroblarning yashash sharoiti o'zgarishi bilan ularning va paydo bo'lgan yangi xususiyatlarining nasldan- naslga o'tishini aniqlab Darvin evalyusion nazariyasining mikrobiologiyada katta ahamiyatga ega ekanligini isbotladi. Keyingi tekshiruv natijasida muhim sharoitning o'zgarishi bilan organizmlarda ko'pincha yangi belgilar paydo bo'lishi aniqlandi. Ular vaqtinchalik yoki doimiy bo'lib nasldan-naslga o'tadi. Mikroblar bunda virulentligini yo'qotishi mumkin. Dorilarga chidamli bo'lib qoladi. Hayot faoliyati mahsulotlari miqdori ko'payib ketishi morfologik, kultural va boshqa xususiyatlari o'zgarishi mumkin.
Morfologik o'zgarish. Harorat kimyoviy moddalar faglar, antibtotiklar va boshqa omillar mikroblar shaklinl o'zgartirishi mumkin. Tayoqchalar yumoloq shaklga o'tishi, uzunroq va qalin bo'lishi, shishishi mumkin. Bunday o'zgarishlar ko'pincha eski kulturalarda bo'ladi. N.F.Gamaleya bu holatni-geteromorfizm deb atadi.
Kultural o'zgarish. Bir xildagi mikroblar bir xil sharoitda har xil kultural belgilarga ega bo'lishi mumkin. Zich oz:q muhitda, 5- shaklda (ingiliz tilidan smooth-silliq) silliq, tiniq, chettari tekis koloniyalar hosil qiladi. R- shaklda (ingiliz tilidan rough- kengish) kengish tiniq emas, yuzasi qatlam-qatlam koloniyalar hosil qiladi. Bu shakllar o'rtasida oraliq O-va M-shakllar ham bor (oraliq va shilimshiq).
Bunday kulturalar faqat shakli (o'sishi) bilan emas,boshqa belgilari bilan ham farq qiladi. Masalan, S-shakl mikrobi patogen, yaxshi agglyutinasiya qilish xususiyatiga ega. R-shakldan bunday belgilar yo'q va u ko'p hollarda S-shaklga o'tmaydi. Uning asosida mutasiya yotadi.
