|
3.2. O‘zligini anglash mezonlari
YOshlar shaxsining har tomonlama kamol topishida aqliy
faoliyatlaridagi o‘ziga xos xususiyatlardan tashqari, ularning hissiyotlari,
iroda va shaxslaridagi o‘ziga xos individual xususiyatlarning roli ham
nihoyatda kattadir.
YOshlardagi o‘zini anglash turmush, o‘qish, mehnat va sport
faoliyatlari taqozosi bilan namoyon bo‘ladi. O‘quv dargohidagi
odatlanilmagan vaziyatning, shaxslararo munosabat va muloqot ko‘lamining
kengayishi o‘zining aqliy, ahloqiy, irodaviy his-tuyg‘ularining
xususiyatlarini oqilona baholash, qo‘yilayotgan talablarga javob tariqasida
yondoshish o‘zini anglashni tezlashtiradi. Ular avval, o‘zlarining kuchli va
zaif tomonlarini, yutuq va kamchiliklarini, munosib va nomunosib
qiliqlarini aniqroq baholash imkoniyatiga ega bo‘ladilar, o‘z shaxsiy
fazilatini, xulq-atvorini, aqliy va jismoniy mehnat faoliyatini taxlil qilish,
qiyosiy baholash mayli kuchayadi. O‘spirin o‘smirga qaraganda o‘z
ma’naviyati va ruhiyatining xususiyatlarini to‘laroq tasavvur eta olsa ham,
ularni oqilona baholashda kamchiliklarga yo‘l qo‘yadi. Natijada u o‘z
xususiyatlariga ortiqcha baho berib, manmanlik, takabburlik, kibrlanish
illatiga duchor bo‘ladi, o‘rtoqlari va o‘qituvchilariga g‘ayritabiiy
munosabatda bo‘la boshlaydi, ayrim o‘spirinlar esa, o‘z xatti –harakatlari,
aqliy imkoniyatlariga past baho beradilar.
O‘z-o‘zini anglash. O‘zining psixik xususiyatlarini anglash va o‘z-o‘zini
baholash yoshlar va o‘spirinlarda yanada katta ahamiyat kasb etadi. YOshlar va
o‘spirinlar hayotda o‘z o‘rnini topishga kirishishadi – shaxs xususiyatlari aktiv
shakllanadi. YOshlar o‘zlarini anglashdek murakkab muammoni yol\iz emas,
ota-ona, tengdoshlar, o‘qituvchilar bilan muloqotda, ularning qo‘llab-
quvvatlashlari ostida hal qiladi.
YOshlarda o‘zini anglash negizida o‘zini o‘zi tarbiyalash istagi
tug‘iladi va bu ishning vositalarini topish, ularni kundalik turmushga tadbiq
qilish ehtiyoji vujudga keladi. Lekin o‘zlarining o‘zini o‘zi tarbiyalash
55
psixologiyasidagi mavjud nuqsonlarga barham berish, ijobiy xislatlarni
shakllantirish bilan kifoyalanib qolmay, ularni kattalarga xos ko‘p qirrali
umumlashgan idealga mos ravishda tarkib toptirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Emotsional, axloqiy qadriyatlar, yo‘l topish sohasida o‘spirinlar o‘z
huquqlari va mustaqilligini himoya qiladilar. Ba’zan ular faqat originallikka
da’vogarlik uchungina ataylab qo‘rslik qilishadi. Aslida ota-ona ta’siri
ustunligicha qolaverdi. Avlodlar o‘rtasidagi farq moda, did, ko‘ngil ochish
usullari kabi nisbatan yuzaki masalalarda juda sezilarlidir. Lekin ancha teran
masalalar – siyosiy qarashlar, dunyoqarash, kasb tanlashda ota-ona mavqei
ahamiyatliroq bo‘ladi va, odatda, tengdosh-o‘rtoqlar ta’si-ridan ustunlik qiladi.
YOshlarda murakkab shaxslararo munosabatlarda aks etuvchi burch,
vijdon hissi, o‘z qadr –qimmatini e’zozlash, sezish va fahmlashga
moyillikdir. Masalan, o‘spirin yigit va qiz sezgirlik deganda nozik, nafis
holatlarning farqiga borish, zaruratni tez anglash, xolisona yordam
uyushtirishni shaxsning nafsoniyatiga tegmasdan amalga oshirishni
tushunadi. O‘spirin o‘zining ezgu niyatini baholashga jamoada o‘z o‘rnini
belgilash nuqtai nazaridan yondoshadi, chunonchi, “O‘zim tanlagan
mutaxassislikka yaroqlimanmi?” “Jonajon respublikam, ota-onamga
munosib farzand bo‘la olamanmi?” “Jamiyatning taraqqiyotiga o‘z
ulushimni qo‘sha olamanmi?” degan savollarga javob qidiradi. O‘qituvchi
unga juda ustalik, ziyraklik bilan yordam berishi, har bir muloxazasida
pedagogik – psixologik nazokatga rioya qilishi kerak, shunda o‘spirin yigit-
qizlarda o‘z kuchiga va imkoniyatiga ishonch hissi paydo bo‘ladi.
Shaxsning o‘zi, o‘z xulq-atvori xususiyatlari, jamiyatdagi mavqeini
tasavvur qilishidan hosil bo‘lgan obraz - «Men» - obrazi deb atalib, uning
qanchalik adekvatligi va reallikka yaqinligi shaxs barkamolligining
mezonlaridan hisoblanadi.
«Men» - obrazining ijtimoiy psixologik ahamiyati shundaki, u shaxs
tarbiyasining va tarbiyalanganligining muhim omillaridan hisoblanadi. Shu
nuqtai nazardan olib qaralganda, tarbiya shaxsning o‘zi va o‘z sifatlari
56
to‘g‘risidagi tasavvurlarining shakllanishi jarayonidir, deb ta’rif berish mumkin.
Demak, har bir inson o‘zini, o‘zligini kanchalik aniq va to‘g‘ri bilsa, tasavvur
qilolsa, uning jamiyat normalariga zid harakat qilish ehtimoli ham shunchalik
kam bo‘ladi, Ya’ni u tarbiyalangan bo‘ladi.
O‘z-o‘zini anglash, o‘zidagi mavjud sifatlarni baholash jarayoni
ko‘pincha konkret shaxs tomonidan og‘ir kechadi, Ya’ni, inson tabiati
shundayki, u o‘zidagi o‘sha jamiyat normalariga to‘g‘ri kelmaydigan, nohmaqul
sifatlarni anglamaslikka, ularni «yashirishga» harakat qiladi, hattoki, bunday
tasavvur va bilimlar ongsizlik sohasiga sikib chiqariladi (avstriyalik olim Z.
Freyd nazariyasiga ko‘ra). Bu ataylab qilinadigan ish bo‘lmay, u har bir
shaxsdagi o‘z shaxsiyatini o‘ziga xos himoya qilish mexanizmidir. Bunday
himoya mexanizmi shaxsni ko‘pincha turli xil yomon asoratlardan, hissiy
kechinmalardan asraydi. Lekin shuni alohida ta’kidlash lozimki, «Men» -
obrazining ijobiy yoki salbiyligida yana o‘sha shaxsni o‘rab turgan tashqi muhit,
o‘zgalar va ularning munosabati katta rol o‘ynaydi. Odam o‘zgalarga qarab,
guyoki oynada o‘zini ko‘rganday tasavvur qiladi. Bu jarayon psixologiyada
Do'stlaringiz bilan baham: |
