Microsoft Word XXI asrda islom ziyouz com doc

mujtahid fil-mazhab
bo‘lsa] 
gina o‘zi to‘g‘ri deb bilgan boshqa bir mujtahidning fikriga ergashishi mumkin». (
I'lam al-Muwaqqi'in
, 
IV, 237.) Bunday yondashuvning qamrovi keng, biroq shunga qaramasdan, u yuksak malakali 
mufassirga ergashishdan ko‘ra, har safar «dalil»ga ergashishday oddiygina tushunchadan juda 
yiroqdir.
[552]
Ibn Taymiyaning asarlari faqat bir nusxadagi qo‘lyozmalar sifatida mavjud; Suyutiy va An-
Navaviy singari buyuk allomalar asarlariga qiyoslanganda, hatto boshqalarining ham juda kam 
ko‘chirilgani ko‘zga tashlanadi. Uning asarlarining qadimgi qo‘lyozmalari ro‘yxatiga qarang: C. 
Brockelmann, 
Geschichte der arabischen Litteratur
(2nd. ed. Leiden, 1943-9), II, 126-7, 
Supplement
, 
II, 119-126.

---

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
218
[553]
Abduhga o‘z navbatida uning ustozi va hamkori Jamoliddin Afg‘oniy (1839-97) ta'sir ko‘rsatgan 
edi. Afg‘oniy o‘tish davrini boshidan kechirayotgan Namiq Kamol va (bir oz keyinchalik) Ziyo Ko‘kalp 
va Sati' al-Husariy singari "Yosh usmonlilar" avlodiga mansub deb hisoblanar edi. Ushbu avlod 
vakillari G'arb davlatlarining muvaffaqiyati va Usmonlilar armiyasi mag‘lubiyatidan qattiq ruhiy jarohat 
olishgan edi. Ular "ko‘hna mohiyat"ni saqlab qolgan holda asliyatni qo‘llab-quvvatlab, tarixiy 
musulmon madaniyatidan voz kecharak, madaniy yangilanishga erishish mumkin, deb o‘ylar edi. 
Butun 19-asr davomida ular asliyatni izlashdan ongli ravishda yoki boshqacha ilhomlangan edi. 
Millatchi faylasuflar Herder va Le Bon Frantsiya va Germaniya uchun xuddi shunga o‘xshash o‘z milliy 
madaniyatlarining "original manbalari"ga asoslangan uyg‘onish-essentsial (asliyatga qaytish) loyiha 
yaratgan edi. Herder hamda Le Bonning asarlari o‘sha paytlar musulmon dunyosi xalqlari tillariga 
tarjima qilingan va qo‘lma-qo‘l qilib o‘qilgan edi. Afg‘oniy teran mutafakkir emasdi, biroq uning 
pamfletlari va maqolalari o‘zi va Abduh muharrirlik qilgan "Al-Urvat" jurnalida chop etilar va katta 
ta'sir kuchiga ega edi. Uning o‘zi targ‘ib qilgan panislomiy mafkuraga yoki islomning ramaqijon va 
tarixga zid versiyasiga ishongan-ishonmagani noma'lum. Afg‘oniy o‘zining musulmonlar peshvosi 
ekanini unutib qalam tebratgan paytlar ko‘pincha favqulodda shubhalanuvchi sifatida ko‘zga tashlanar 
edi. Masalan, u Renan bilan munozaraga kirishib, arab tamaddunining inqirozi xususida qalam 
tebratayotib, islom haqida bunday deb yozadi: "Shunisi ravshanki, ushbu din qaerda qaror topmasin, 
hamisha ilm-fanni bo‘g‘ishga intildi va hayratlanarlisi shuki, buni amalga oshirishda zulm unga 
tayyor dastyor edi". (Renanga javob, translated by N. Keddie in 
An Islamic Response to Imperialism: 
Political and Religious Writings of Sayyid Jamal al-Din ‘al-Afghani'
(Berkeley and Los Angeles, 1968), 
183, 187. Abduhning ushbu maqolaning arab tiliga tarjimasi chop etilmasligi uchun ozmuncha ter 
to‘kmagani ajablanarli emas.
[554]
Ulamolar, shuningdek, islom yurisprudentsiyasining mana bu yetakchi printsipidan ham iqtibos 
keltiradi: «Noto‘g‘ri (
munkar
) deb hisoblangan narsani ulamolar o‘zaro kelishib (ijmo) noto‘g‘ri 
demaguncha qoralash durust emas. (Dajawi, 
Fatawa
, II, 583.) Imom ad-Dajaviy ham (II, 
575)quyidagi fikrni ilgari suradi: «Ulamolar o‘rtasida qarashlardagi tafovut ummat ustiga yog‘ilgan 
buyuk 
rahmat
dir. Umar ibn Abdulaziz bunday degan edi: «Rasulullohning sahobalari - ularga 
Allohning rahmati va salomi bo‘lsin - rozilik bermagan narsalar meni ham rozi qilmaydi. Ular rozi 
bo‘lmagan ishlarni qilgan kishilarga rahmat inmaydi». 
Tobein
lar orasidagi buyuk muhaddislardan biri 
Yahyo ibn Said bunday deydi: «Ilm ahli tavsiya ahlidir. Ular bir-biridan farq qiluvchi fatvolar berishda 
davom etmoqda, biror ulamo boshqasiga fikri bo‘lak bo‘lgani uchun ta'na qilishi mumkin emas". 
Ammo oddiy kishilar, ba'zi bir fraktsiyalar istayotganiday, o‘z hukmlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri Qur'on va 
Sunnatdan olsa, ularning fikrlari bundan-da ziddiyatli bo‘ladi. Endi To‘rt Maktab minglab maktablarga 
aylanib ketadi. O'sha kun kelsa, musulmonlar boshiga falokat ustiga falokat yog‘iladi, hech 
qaysimizga bunday kunni ko‘rish nasib etmasin!"
[555]
Bu narsa 18-asrning boshlarida tushunib yetildi. Shoh Valiulloh ad-Dehlaviy (
Hujjat Allah al-
Baligha
, I, 132)ning kuzatishicha: «Ummat to shu kungacha... to‘rtta